هارلم بروندلند (Gro Harlem Brundtland)، رییس پیشین سازمان بهداشت جهانی، با انتقاد از آیین‌نامه سازمان، موسوم به «آیین‌نامه بین‌المللی بهداشت»، گفته است این سازمان باید قوانینی را که مانع وضع محدودیت‌های سفر در ابتدای شیوع ویروس کرونا شد، تغییر دهد. او همچنین افزود که این آیین‌نامه «باید اصلاح شود، زیرا به‌روشنی ضعف آن را مشاهده کردیم». در ماه‌های اخیر انتقادها از سازمان بهداشت جهانی به‌دلیل وضعیت ایجادشده درپی شیوع کرونا، شدت گرفته است. اما آیا قوانینی که مانع ایجاد محدودیت‌های سفر شدند، تنها مشکل و ایراد وارد بر عملکرد این سازمان در خلال همه‌گیری جهانی کووید-۱۹ بوده است؟

هرچند پیش‌تر گزارش‌های متعددی از پنهان‌کاری چینی‌ها و سازمان بهداشت جهانی حکایت داشتند، اما حالا به‌روز شدن اطلاعات و انتقادهای رییس سابق این سازمان، بهانه‌ای است برای بررسی مجدد عملکرد سازمان بهداشت جهانی. برای دانستن پاسخ پرسش بالا باید عملکرد این سازمان را از جنبه‌های مختلفی در جریان شیوع کووید-۱۹ و حتی در مواقع بروز تهدید‌های بهداشتی پیشین بررسی کنیم. ابتدا سراغ یکی از جدیدترین اشتباه‌های این سازمان می‌رویم؛ ماسک زدن.

زنجیره اشتباه‌ها

از ابتدای شیوع بیماری در چین، این کشور زدن ماسک ساده را برای عموم مردم اجباری کرد. این مساله احتمالا در موفقیت ابتدایی چین برای کنترل بیماری موثر بود، هرچند شک و تردیدهای فراوانی درباره آمارها و اطلاعات منتشرشده از این کشور بروز کرد، اما سرانجام همه‌گیری در مرکز آن، یعنی شهر ووهان، تحت کنترل در آمد. با این‌حال تا مدتی مقام‌های بهداشتی کشورها و سازمان بهداشت جهانی می‌گفتند که زدن ماسک تاثیری در کنترل همه‌گیری ندارد. اما حتی مطالعات اولیه هم نشان‌دهنده اثر مثبت پوشیدن ماسک در کنترل همه‌گیری بود. مثلا جرمی هوارد، محقق داده از دانشگاه سانفرانسیسکو، بیش از یک ماه پیش با بررسی داده‌های موجود، در مطلبی نوشت که زدن ماسک در پیشگیری از ابتلا به ویروس موثر است. این مطلب براساس مقاله‌ای بود که هاوارد و همکارانش، یک ماه پیش از آن، برمبنای شواهد موجود نوشته و منتشر کرده بودند. حتی پیش از آن، محققان برجسته چینی گفته بودند که برای پیشگیری از بیماری، ماسک نزدن، اشتباه بزرگی است. پیش‌تر نیز مطالعات دیگری اهمیت ماسک را نشان داده بود. اما این سازمان سرانجام در پنجم ژوئن با تاخیر بسیار، این یافته‌ها را تایید کرد. حالا پژوهش‌های متعددی نشان داده‌ که اگر اکثریت جامعه از ماسک صورت، حتی ماسک‌های ساده خانگی، استفاده و فاصله فیزیکی را حفظ کنند، این موارد در کاهش نرخ انتقال بیماری بسیار موثر خواهند بود. اما اندکی پس از این تایید و برخلاف هشدارهای متعدد متخصصان، ماریا ون‌کرکوف (Maria Van Kerkhove)، مدیر فنی پاسخ سازمان بهداشت جهانی به شیوع کووید- ۱۹، فقط چهار روز پس از تایید پوشیدن ماسک برای پیشگیری، گفت انتقال بیماری از افراد بدون علامت بسیار نادر است. این اظهارنظر او، موجی از نتیجه‌گیری‌ها برای دور انداختن ماسک‌ها و ضروری نبودن استفاده از ماسک در پی داشت و انتقاد‌های متخصصان را برانگیخت. سرانجام ون کرکوف مجبور شد حرفش را پس بگیرد و بگوید از مدل‌هایی که نشان می‌دهد ۴۰ درصد انتقال از طریق افراد بدون علامت است، بی‌خبر بوده، که برای یک مقام بهداشتی بین‌المللی در این سطح، عذر بدتر از گناه است. اما این تنها چیزی نیست که ظاهرا سازمان بهداشت جهانی از آن‌ها بی‌خبر بوده است.

غایب همیشگی

یکی از بارزترین اشتباه‌های این سازمان که پیش‌تر هم در گزارشی به آن پرداختیم، تاخیر در اعلام «انتقال انسان به انسان» بیماری در ابتدای اعلام رسمی شیوع آن بود. این مساله ظاهرا به‌دلیل اعتماد به اطلاعاتی اتفاق افتاده بود که متخصصان این سازمان از مقام‌های چینی گرفته بودند. تاخیر در اعلام مقررات برای محدودیت‌های سفر، یکی از مهم‌ترین اشتباه‌های این سازمان بود که صدای انتقاد رییس سابق را هم بلند کرده است. از یاد نبریم به استناد همین اشتباه بود که سفیر چین در تهران گفت سازمان بهداشت جهانی توصیه‌ای برای محدودیت سفر یا تجارت با چین نمی‌کند و پرواز‌های هواپیمایی ماهان حتی تا مدت‌ها پس از شیوع بیماری به چین ادامه داشت. مانند این اتفاق در کشورهای دیگر هم رخ داد. از سوی دیگر، سازمان بهداشت جهانی که یک‌بار برای اعلام زودهنگام همه‌گیری جهانی آنفلوانزا در سال ۲۰۰۹ مورد انتقاد قرار گرفته بود، این‌بار از سوی دیگر بام افتاد و بسیار دیرهنگام همه‌گیری جهانی را به‌طور رسمی اعلام کرد که انتقادهایی را برانگیخت. اما حتی پس از این اعلام هم وقتی پای تعطیلی اماکن عمومی و فضاهای بسته رسید، این سازمان هیچ اظهارنظری دراین‌‌باره نکرد. آنتوان فلاهولت (Antoine Flahault)، رییس انستیتو سلامت جهانی از دانشگاه ژنو، در مطلبی با عنوان «آیا رهبر ارکستری وجود دارد؟» در نشریه لانست، به‌شدت از سکوت این سازمان انتقاد کرد و نوشت: «سکوت و غیبت سازمان بهداشت جهانی در پاسخ به سوال‌های اساسی این همه‌گیری جهانی حیرت‌آور است.» بخش دیگری از مشکلات این سازمان به شیوه اداره و مدیریت آن و وابستگی به دولت‌ها بازمی‌گردد. مثلا در حالی که در چین شهروندان و پزشک فقید این کشور برای پخش شایعه درباره شیوع بیماری احضار و بازجویی می‌شدند، رییس این سازمان در دیدار با رییس‌جمهوری کشور، شیوه برخورد آن‌‌ها با همه‌گیری را ستود و آن‌ را استاندارد جدیدی در سطح بین‌المللی عنوان کرد. برخی از متخصصان این مساله را به کمبود بودجه این سازمان مربوط می‌دانند که بعد از رکود اقتصادی سال ۲۰۰۸ بروز کرد. مثلا در بحران شیوع سارس، رییس وقت سازمان بهداشت جهانی، گرو هارلم بروندلند، ضمن انتقاد از چگونگی برخورد و اظهارنظر چین، بدون گرفتن تایید از کشورهای مربوطه، هشدارهایی را درباره سفر به مناطق تحت تاثیر سارس صادر کرد. انتقادها از نحوه مقابله و مدیریت و حتی نشر اطلاعات این سازمان، به مجموعه دلایلی ازجمله مسائل سیاسی، اقتصادی و قوانین این سازمان بازمی‌گردد و بسیاری پیش‌بینی می‌کنند بنیان این سازمان و قوانینش با فروکش کردن بحران همه‌گیری کووید-۱۹ نیاز به بازنگری جدی داشته باشد.