«نیویورک تایمز می‌آید و درباره من می‌گوید که «در ترکیه اردوغان سرکوب وجود دارد.» چه سرکوبی؟ حد خودت را بدان. از کی تا حالا زبانت را از آمریکا تا این‌جا دراز می‌کنی؟ این‌ها عادت دارند که آن طرف دنیا را از هزاران کیلومتر دورتر اداره کنند. ترکیه دیگر آن ترکیه نیست؛ این حالا دیگر یک ترکیه جدید است.» 

همان‌طور که انگین اوندر، روزنامه‌نگار ترک، در مقاله «مردی از قاسم‌پاشا» که ترجمه آن در وبسایت آسو منتشر شده، می‌گوید، این سخنان در سال ۲۰۱۵ و اندکی پس از انتشار مقاله‌ای انتقادی در روزنامه «نیویورک تایمز» بر زبان اردوغان جاری شد. او تنها یک روز بعد، به دلیل مشابه‌‌ای به خبرگزاری رویترز هم حمله کرد و به روش مرسوم خود دگراندیشان و مخالفان داخلی و خارجی را نیروهایی اهریمنی جلوه داد.

به نظر اوندر، «این راهکار چون بسیار ساده است شاید موفق‌ترین راهکار در سیاست مدرن باشد. کشورهای غربی می‌شوند گرگ‌های بد گنده، در مقابل مردم ترکیه که در عوض متواضع، اخلاق‌مدار، صادق و خوب هستند. این شاید مثال خوبی از «غرب‌شناسی» باشد، یعنی پلید نشان دادن کل یک تمدن و جغرافیا برای مقاصد سیاسی خویش».

«راهکار» مورد نظر اوندر چیزی جز «پوپولیسم» نیست، موجی که با خیزشی جهانی از فیلیپین تا لهستان، از ترکیه تا مجارستان و از آمریکا تا برزیل را فرا گرفته است. کافی است به فهرست کتاب‌های ناشران معتبر دانشگاهی و غیردانشگاهی نگاهی بیندازیم تا به اهمیت این پدیده جهانی پی بریم: به‌ندرت می‌توان ناشر نامداری را یافت که در دهه اخیر چندین کتاب در باب پوپولیسم چاپ نکرده باشد (بگذریم از انبوه مقالاتی که درباره این پدیده در نشریات پژوهشی و دانشگاهی منتشر شده است). 

در این مقاله به‌سراغ یکی از کتاب‌های شاخص این حوزه می‌رویم تا ببینیم پس از مطالعه آن چه تصویری از رجب طیب اردوغان در ذهن خواننده نقش می‌بندد: «پوپولیسم چیست؟» اثر یان-ورنر مولر، استاد سرشناس علوم سیاسی دانشگاه پرینستون در آمریکا، که ابتدا به‌وسیله انتشارات دانشگاه پنسیلوانیا و سپس توسط انتشارات پنگوئن منتشر شده و خوانندگان فراوانی یافته است.

مولر تصریح می‌کند که «پوپولیسم نه یکی از اجزای واقعی سیاست دموکراتیک مدرن است و نه نوعی آسیب واردآمده از سوی شهروندان بی‌عقل. پوپولیسم سایه دائمی سیاست مبتنی بر نمایندگی است. همیشه ممکن است که یک بازیگر سیاسی به نام «مردم واقعی» سخن بگوید تا با نخبگان قدرتمند حاکم مبارزه کند. در آتن باستان اثری از پوپولیسم نبود؛ شاید مردم‌فریبی وجود داشت اما خبری از پوپولیسم نبود، چون پوپولیسم تنها در نظام‌های نمایندگی وجود دارد. پوپولیست‌ها با اصل نمایندگی سیاسی مخالف نیستند؛ آن‌ها فقط پافشاری می‌کنند که تنها خودشان نمایندگان مشروع مردم هستند».

مولر با اشاره به اردوغان می‌گوید که او «در یکی از کنگره‌های حزبی، در اعتراض به منتقدان پرشمار داخلی خود، گفت: «مردم ما هستیم. شما کی هستید؟» البته او می‌دانست که مخالفانش هم تُرک‌اند. ادعای نمایندگی انحصاری یک ادعای تجربی نیست؛ ادعایی همواره آشکارا «اخلاقی» است. پوپولیست‌ها وقتی برای دستیابی به قدرت فعالیت می‌کنند، رقبای سیاسی خود را بخشی از گروه‌های نخبگان فاسد و هرزه می‌خوانند و وقتی به قدرت می‌رسند، هیچ اپوزیسیونی را مشروع و موجه نمی‌شمارند. منطق پوپولیستی همچنین به‌طور ضمنی بر این دلالت می‌کند که هرکس که از احزاب پوپولیست حمایت نکند، به معنای واقعی کلمه جزء مردم نیست، مردمی که همیشه درستکار و از نظر اخلاقی منزه شمرده می‌شوند. به بیان ساده، پوپولیست‌ها ادعا نمی‌کنند که «ما ۹۹ درصد هستیم»، بلکه به‌طور ضمنی می‌گویند که «ما ۱۰۰ درصد هستیم.»»

در انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری لهستان، آندژی دودا، رییس‌جمهور فعلی و نامزد حزب پوپولیست  «قانون و عدالت»، و حامیان او نه‌تنها رافائل ترزاکوفسکی، نامزد رقیب، را دست‌نشانده آلمانی‌ها و یهودیان می‌خواندند بلکه رهبر این حزب، یاروسلاو کاژینسکی، از آن هم فراتر رفت و اعلام کرد که  ترزاکوفسکی«قلب لهستانی» یا «روح لهستانی» ندارد!

به نظر سونر چاغاپتای، مدیر برنامه  پژوهش‌های ترکی در «موسسه واشینگتن برای سیاست خاور نزدیک»، اردوغان در مقام یک رهبر پوپولیست، برای توجیه تغییر کاربری ایاصوفیه خود و هوادارانش را مظلوم جلوه خواهد داد و خواهد گفت: «این سکولارها چطور به خود جرات می‌دهند که ما مسلمانان مومن را از «آزادی» نمازگزاری در ایاصوفیه محروم کنند؟»

مولر می‌گوید: «پوپولیست‌ها پس از به قدرت رسیدن هم می‌توانند همه ناکامی‌های خود را به گردن نخبگانی بیندازند که پشت پرده، در داخل یا خارج از کشور، فعالیت می‌کنند.» اردوغان هم نه‌تنها مخالفان داخلی خود را جزئی از مردم «واقعی» نمی‌شمارد، بلکه مخالفان اروپایی خود را «فاشیست» یا «بقایای نازی‌ها» می‌خواند.

مولر می‌افزاید: «بسیاری از برندگان پوپولیست انتخابات همچنان مثل قربانی‌ها رفتار می‌کنند؛ اکثریت‌ها همچون اقلیت‌های ستم‌دیده عمل می‌کنند ... رجب طیب اردوغان هم وانمود کرده که ستم‌دیده‌ای دلیر است؛ او همیشه تظاهر کرده که مبارزی اهل محله پر از خشونت قاسم‌پاشای استانبول است که با شهامت علیه سردمداران قدیمی آتاتورک‌گرای جمهوری ترکیه به پا خاسته؛ حتی مدت‌ها پس از آن‌که کل قدرت سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را قبضه کرده است.»

انگین اوندر می‌گوید که اردوغان در سال ۲۰۰۷ و پس از مذاکره با جورج بوش در نطقی گفت: «من در ابتدای جلسه به آقای بوش گفتم «اگر تو اهل تگزاس هستی، من هم اهل قاسم‌پاشا هستم.» به او گفتم که صبر و تحمل ترکیه حدی دارد. گفتم «ما دیگر تحمل نمی‌کنیم.» وقتی که یکی از حضار از اردوغان پرسید که آیا بوش قاسم‌پاشا را می‌شناسد، پاسخ او ساده و صریح بود: «یاد گرفت. حالا دیگر می‌شناسد.»» 

قاسم‌پاشا محله‌ای کارگرنشین است که در تقابل با محله‌های مرفه استانبول، از جمله پِرا، قرار دارد که نماد غرب‌گرایان و سکولارهای هوادار آتاتورک به‌شمار می‌روند. به‌قول اوندر، «با ظهور اردوغان، قاسم‌پاشا تبدیل به اصطلاحی فراگیر شد که نه‌تنها مصادیق اقتصادی و جغرافیایی را در بر می‌گرفت، بلکه شامل یک‌جور سبک زندگی یا هویت هم می‌شد. برای حامیان اردوغان، این به معنی نزدیک‌تر بودن به «مردم» بود، امتیازی که به‌نظر آن‌ها نخبگان روشنفکر و سیاسی کشور از آن بی‌بهره بودند.»

به نظر مولر، پوپولیست‌ها پس از دستیابی به قدرت، «حکومت را اشغال می‌کنند، به حامی‌پروری توده‌ای می‌پردازند، به فساد روی می‌آورند و جامعه‌ مدنی منتقد را سرکوب می‌کنند. در تخیل سیاسی پوپولیستی، چنین کارهایی از نظر اخلاقی آشکارا موجه است؛ بنابراین می‌توان به‌طور علنی به آن اقرار کرد. پوپولیست‌ها همچنین می‌توانند قانون اساسی بنویسند؛ چنین قانون‌هایی جانبدارانه یا «انحصارطلبانه» خواهند بود و هدف از طراحی آن‌ها حفظ پوپولیست‌ها در قدرت است، آن‌هم به اسم تداوم به‌اصطلاح اراده‌ مردمی حقیقی و واقعی. این قانون‌ها به احتمال زیاد دیر یا زود به منازعات قانونی جدی می‌انجامند.»

در این باره باید اشاره کرد که در سال‌های اخیر، به‌ویژه پس از کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶، دولت اردوغان ده‌ها هزار نفر از کارمندان، اعضای نیروهای نظامی و امنیتی، قضات و دانشگاهیان را اخراج، تعداد زیادی از روزنامه‌نگاران را بازداشت و برخی از سیاستمداران مخالف را زندانی کرده است. 

اصلاح قانون اساسی در سال ۲۰۱۰ به اردوغان اجازه داد تا اکثر قضات فعلی دادگاه عالی اداری ترکیه را منصوب کند، همان دادگاهی که اخیرا حکم سال ۱۹۳۴ دولت آتاتورک مبنی بر تبدیل ایاصوفیه به موزه را لغو کرد. پیروزی اردوغان در همه‌پرسی مناقشه‌‌برانگیز سال ۲۰۱۷ درباره اصلاحات قانون اساسی نیز قوا و اختیارات رییس‌جمهور و دوران زمامداری او را به میزان چشمگیری افزایش داد. 

در یک دهه اخیر بسیاری از نزدیکان اردوغان به فساد متهم شده‌اند. برای مثال، می‌توان به بازداشت ۵۲ نفر از وابستگان به حزب حاکم عدالت و توسعه در دسامبر ۲۰۱۳ اشاره کرد که به تعقیب قضایی ۱۴ نفر، از جمله سلیمان اصلان، مدیر بانک دولتی هالک‌بانک، رضا ضراب، بازرگان ایرانی و چند نفر از خویشاوندان وزرای کابینه به اتهام فساد، ارتشا، پولشویی و قاچاق طلا انجامید.

با این‌همه، به قول مولر، «اردوغان همچنان از حمایت تزلزل‌ناپذیر طبقه متوسط آناتولیایی بهره می‌برد که بر اثر رونق اقتصادی دوران حکومت «حزب عدالت و توسعه» پدید آمده است. (این طبقه متوسط، تجسم تصویر آرمانی «ترک مسلمان»، برخلاف نخبگان سکولار غرب‌گرا از یک سو و اقلیت‌هایی مثل کردها از سوی دیگر، است.)... رسوایی‌های فساد به اردوغان، که خود را «آدم ملت» می‌خواند، آسیب نرسانده است. معلوم است که به‌نظر حامیان پوپولیست‌ها، فساد و رفیق‌گماری تا وقتی در خدمت «ما»یی اخلاقی و سخت‌کوش و نه «آن‌ها»یی غیراخلاقی یا حتی بیگانه باشد، مشکل واقعی نیست. بنابراین، لیبرال‌ها امیدی واهی دارند که فکر می‌کنند برای بی‌اعتبار کردن پوپولیست‌ها فقط کافی است که فساد را افشا کنند. لیبرال‌ها باید نشان دهند که فساد پوپولیستی برای اکثریت عظیم مردم بی‌فایده است و فقدان پاسخ‌گویی دموکراتیک، دیوان‌سالاری ناکارآمد و زوال حکومت قانون در بلندمدت به همه مردم آسیب خواهد رساند.»

مولر با اشاره به شعار «ما مردمیم» که اندکی پیش از سقوط دیوار برلین در خیابان‌های آلمان شرقی به‌گوش می‌رسید، «سر دادن این شعار مقابل حکومتی که خود را یگانه نماینده مردم می‌داند اما بخش‌های بزرگی از مردم را از نظر سیاسی سرکوب می‌کند» یکی از موثرترین راه‌های مبارزه با پوپولیست‌هایی همچون اردوغان می‌داند. پوپولیست‌ها ادعا می‌کنند که «نماینده انحصاری مردم و منفعت واقعی بلندمدت آن‌ها» هستند اما این شعار نشان می‌دهد که «مردم» دیگری هم با خواسته‌هایی متفاوت وجود دارند. 

مولر می‌گوید پس از ممنوعیت تظاهرات در پارک گزی، سروکله «مرد ایستاده»‌ای در میدان تقسیم استانبول پیدا شد که «تظاهرات نمی‌کرد؛ او فقط آن‌جا می‌ایستاد، تنها – شاهدی خاموش، یادآور ارزش‌های جمهوری‌خواهانه‌ آتاتورک (روبه‌روی مجسمه‌ آتاتورک می‌ایستاد) – اما در عین حال انتقادی حی‌وحاضر و واقعا محکم از ادعای دولت مبنی بر نمایندگی همه ترک‌های درستکار اصیل. سرانجام، شمار زیادی از زنان و مردان ایستاده به او پیوستند، هیچ‌یک از آن‌ها چیزی نمی‌گفتند و شعارنوشته‌ای در دست نداشتند». این جمعیت گواه صادق بطلان ادعای رهبر پوپولیستی بود که خود را نماینده «همه» مردم می‌دانست. می‌خواهید در برابر پوپولیست‌ها قد عَلَم کنید؟ دوش‌به‌دوش یکدیگر بایستید و ندا سر دهید: «ما مردمیم.»