با وجود دستاوردهای چشمگیر جوامع در نیل به آرمان‌های حقوق بشری و دموکراسی‌خواهی، همچنان در عصری زیست می‌کنیم که هنوز بیشتر کشورهای جهان در زمره جوامع غیر‌آزاد و غیر‌دموکراتیک دسته‌بندی می‌شوند و خطرات مختلفی از قبیل ظهور جریان‌های پوپولیستی، شبه‌فاشیستی و راست افراطی دموکراسی‌های نوبنیان و حتی دیرپا را تهدید می‌کند.

متلاشی شدن بلوک شرق در سال‌های نخستین دهه ۱۹۹۰ امیدها برای فراگیر شدن ساختارهای دموکراتیک در شرق اروپا و بقیه مناطق جهان را زنده کرد. با این حال، دیری نپایید که این امیدواری جای خود را به تردید داد و جوامع مختلف شاهد بازتولید اشکال گوناگون اقتدارگرایی‌اند و همین امر بسیاری از کارشناسان و دموکراسی‌پژوهان را واداشته است تا نسبت به خطر افول آزادی و سقوط دموکراسی‌ها هشدار دهند.

در این راستا، اندیشکده «فریدام هاوس» در واشنگتن، که در‌خصوص شاخص‌های دموکراسی، آزادی‌های سیاسی و حقوق بشر در کشورهای مختلف تحقیق می‌کند، روز دوشنبه ۱۵ بهمن‌ماه سال جاری، با انتشار گزارش سالانه خود تحت عنوان «دموکراسی در حال افول، آزادی در جهان ۲۰۱۹»، به موضوع محدودتر شدن آزادی و کاهش تعداد کشورهای آزاد و دموکراتیک جهان پرداخته است. تدوین‌کنندگان این گزارش نسبت به کاهش سطح آزادی و دموکراسی در کشورهای مختلف ابراز نگرانی کرده‌اند، چرا که سال گذشته سیزدهمین سال پیاپی بود که آزادی در سطح جهانی با افت و تنزل جایگاه روبه‌رو می‌شد.

بر پایه این گزارش، در سال ۲۰۱۸ در مجموع ۶۸ کشور از منظر حقوق سیاسی و آزادی‌های مدنی به قهقرا رفتند، در حالی‌که شاخص‌های آزادی در ۵۰ کشور نسبت به سال قبل بهتر شد. صربستان، نیکاراگوئه، تانزانیا و ونزوئلا شاهد بیشترین کاهش رتبه آزادی بودند و صربستان برای نخستین بار در طول یک دهه اخیر از لیست کشورهای «آزاد» خارج شد و مجارستان هم از رتبه کشور آزاد و عضو اتحادیه اروپا به جایگاه «تا‌حدی آزاد» سقوط کرد. این گزارش می‌افزاید: «این روند معکوس شدن (آزادی‌ها) کشورهای متعددی از مناطق مختلف، از دموکراسی‌های قدیمی مانند ایالات متحده گرفته تا رژیم‌های اقتدارگرایی مانند چین و روسیه را در بر می‌گیرد.»

این «آزادی‌گریزی» در حالی صورت می‌گیرد که فروپاشی شوروی سابق، فرو‌ریختن دیوار برلین و پایان جنگ سرد در سال‌های نخست دهه ۱۹۹۰ موج گسترده‌ای از دموکراتیزه شدن را در سراسر جهان به ارمغان آورده بود، به‌طوری‌که بین سال‌های ۱۹۹۸ و ۲۰۰۵ سهم کشورهای غیرآزاد با ۱۴ رتبه کاهش از ۳۷ به ۲۳ درصد تنزل پیدا کرده و سهم کشورهای آزاد از ۳۶ به ۴۶ درصد افزایش پیدا کرده بود. حالا این افزایش در کشورهای آزاد در حال افت است، به‌طوری‌که در ۱۳ سال گذشته ۲۳ کشور از موقعیت «آزاد» به «تا‌حدی آزاد» و از «تا‌حدی آزاد» به «غیر‌آزاد» تنزل پیدا کرده‌اند.

خدشه بر دموکراسی آمریکایی

گزارش فریدام هاوس گریزی هم دارد به وضعیت دموکراسی در آمریکا و دوره ریاست جمهوری دونالد ترامپ و نتیجه‌گیری می‌کند در‌حالی‌که دموکراسی در آمریکا بر پایه استانداردهای جهانی همچنان قوی و تنومند است، در ۸ سال گذشته به‌طور قابل‌توجهی تضعیف شده است و حملات مداوم رییس‌جمهوری کنونی آمریکا به حاکمیت قانون، روزنامه‌نگاری حقیقت‌بنیان و اصول و هنجارهای دموکراسی را به‌عنوان خطراتی مطرح کرده است که می‌تواند منجر به افول بیشتر دموکراسی در ایالات متحده شود.  

فریدام هاوس در گزارش سالانه خود از ۲۵ شاخص برای رتبه‌بندی کشورها بر پایه امتیاز ۱۰۰ استفاده می‌کند، که مهم‌ترین این شاخص‌ها عبارتند از روند انتخابات، حقوق فردی و حاکمیت قانون. در این رده‌بندی، ایالات متحده از ۱۰۰ امتیاز ۸۶ امتیاز را به خود اختصاص داده است. بدین ترتیب، رتبه و امتیاز کنونی، که کاملا پایین‌تر از دیگر دموکراسی‌های عمده و دیرپا از قبیل آلمان و بریتانیا است، دموکراسی آمریکا را در ردیف کشورهایی مانند یونان، کرواسی و مغولستان قرار می‌دهد.

به باور مایکل آبراموویچ، رییس اندیشکده فریدام هاوس، خطر بزرگ‌تر از این واقعیت ناشی می‌شود که دموکراسی آمریکایی تا ابد پایدار نیست، به‌ویژه اگر رییس‌جمهوری احترام اندکی به بنیان‌های آن داشته باشد. او می‌افزاید: «ما شاهد بوده‌ایم نهادهای دموکراتیک در مناطق دیگر جهان، در جاهایی مانند مجارستان، ترکیه و ونزوئلا، مقابل فشار مستمر به زانو در‌آمده‌اند.» آبراموویچ تاکید می‌کند تاثیر چالش‌هایی که در تضاد با دموکراسی آمریکایی است از مرزهای ایالات متحده فراتر می‌رود و تداوم تشدید وضعیت افول دموکراسی در آمریکا، افول دموکراسی در سراسر جهان را شتاب خواهد بخشید، همچنان‌که این وضعیت روی داده است.

ایران در فهرست کشورهای فعال در سرکوب برون‌مرزی

جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه گذشته، از اقدامات سرکوبگرانه برون‌مرزی، شکنجه، ربایش و ترور چهره‌های مخالف در خارج از مرزهای کشور ابایی نداشته و حتی در سال‌ها و ماه‌های اخیر، بارها اقدام به ترور و ارعاب افراد و گروه‌های اپوزیسیون در کشورهای مختلف، از جمله فرانسه، هلند، بلژیک و آلمان، کرده است. موارد گسترده نقض حقوق بشر و اقدامات مقام‌های جمهوری اسلامی در آزار و اذیت دگراندیشان در داخل و خارج از کشور در سال ۲۰۱۸ به‌حدی بود که سازمان عفو بین‌الملل آن را «سال شرم» برای ایران نام‌گذاری کرد. از دلایل این نام‌گذاری بازداشت بیش از ۷ هزار تظاهرکننده، دانشجو، خبرنگار و فعالان حقوق اقلیت‌ها، کارگری، محیط زیست، حقوق زنان و کارگران از سوی نهادهای امنیتی در این سال بود.

به گزارش فریدام هاوس، در سال گذشته ۲۴ کشور، از جمله روسیه، چین، ترکیه، عربستان و ایران، مخالفان و شهروندان دگراندیش خود را در خارج از کشور هدف قرار داده‌اند، که آزار و اذیت، درخواست استرداد، آدم‌ربایی و حتی قتل را شامل می‌شد. ایران در سال ۲۰۱۸ هم رتبه سال پیش از آن را که با کسب امتیاز ۱۸ از ۱۰۰ در زمره غیر‌آزادترین کشورهای جهان بود حفظ کرد و از نظر شاخص‌های آزادی، حقوق سیاسی و آزادی‌های مدنی در پایین جدول کشورهای آزاد و دموکراتیک قرار گرفت. کشورهایی از قبیل عربستان، تاجیکستان، سودان، سومالی، اریتره و سوریه نیز به‌عنوان غیر‌آزادترین کشورهای جهان قعر جدول را به خود اختصاص دادند.

پیام‌ها و پیامدها

سیر قهقرایی در شاخص‌های آزادی و دموکراسی‌خواهی در سال‌های اخیر در سطح جهانی نشانه خوبی برای کنش‌گران دموکراسی‌خواه نیست. روی کار آمدن دولت‌های پوپولیست در ایالات متحده و برخی دیگر از کشورهای غربی می‌تواند توجه به موارد نقض حقوق بشر را کمتر و کم‌اهمیت‌تر کند و حتی باعث تشجیع رهبران خودکامه در کشورهای غیر‌آزاد و غیر‌دموکراتیکی مانند ایران شود، به‌طوری‌که این رهبران می‌توانند بهانه و جسارت بیشتری برای سرکوب بیشتر در داخل و انتقاد از دموکراسی‌های غربی و حتی زیر سوال بردن فضیلت دموکراسی به‌عنوان مطلوب‌ترین شیوه زمامداری پیدا کنند.

بی‌تردید تقویت تمایلات اقتدارگرایانه و جریان‌های راست افراطی در غرب می‌تواند عرصه را بر فعالان سیاسی و مدنی و کنش‌گران حقوق بشری در شرق تنگ کند و ضربه مهلکی بر جنبش‌های دموکراسی‌خواهی وارد کند، چرا که به اذعان رییس اندیشکده فریدام هاوس، تداوم بدتر شدن وضعیت دموکراسی در آمریکا افول دموکراسی در سراسر جهان را شتاب می‌بخشد.

​