روز چهارشنبه ۱۷ مهر ۱۳۹۸، رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه، در توییتی اعلام کرد ارتش ترکیه با همکاری ارتش ملی سوریه (متشکل از جناح‌های مخالف حکومت بشار اسد) عملیات نظامی «چشمه صلح» را در شمال شرق سوریه، با هدف پاکسازی این منطقه از یگان‌های حمایت مردمی کُرد و گروه داعش و همچنین ایجاد منطقه‌ای امن برای بازگشت پناهجویان سوری به کشورشان آغاز کرده است. اردوغان افزود: «هدف ما از بین بردن کریدور تروریستی در نزدیکی مرزمان و برقراری صلح و آرامش در آن منطقه است.»

این عملیات پس از آن آغاز شد که به دنبال تماس تلفنی اردوغان و ترامپ در ۱۴ مهر، رییس‌جمهوری آمریکا تصمیم گرفت نیروهای آمریکایی مستقر در نزدیکی مرز ترکیه، در دو شهر راس العین و تل ابیض، را خارج کند تا عملیات نظامی نیروهای ترکیه بدون صدمه به نظامیان آمریکایی امکان‌پذیر گردد.

عملیات چشمه صلح

عملیات نظامی ترکیه بعدازظهر چهارشنبه ۱۷ مهر، با حملات هوایی و پشتیبانی حملات توپخانه‌ای به شهرهای راس العین و تل ابیض در شمال شرقی سوریه و شهر عین عیسی در حومه شمال رقه آغاز شد. در عصر همان روز، وزارت دفاع ترکیه اعلام کرد یگان‌هایی از نیروهای ویژه ارتش ترکیه با همکاری ارتش ملی سوریه (مخالفان اسد) حمله‌ای زمینی را در منطقه شرق رودخانه فرات آغاز کردند. رسانه‌های ترکیه گزارش دادند که نیروهای زمینی از چهار محور، دو محور نزدیک شهر تل ابیض و دو محور منتهی به شهر راس العین، وارد خاک سوریه شدند.

عملیات «چشمه صلح» سومین عملیات نظامی ترکیه در شمال سوریه به حساب می‌آید. اولین عملیات در مرداد ۱۳۹۵، تحت عنوان «سپر فرات» با هدف بیرون راندن گروه داعش از شهرهای جرابلس، الباب و اعزاز و ممانعت از دستیابی نیروهای کُرد به آن شهرها صورت گرفت. دومین عملیات در دی‌ماه ۱۳۹۶، با نام «شاخه زیتون» علیه یگان‌های حمایت مردمی کُرد در شهر عفرین انجام شد که با تصرف شهر به دست نیروهای نظامی ترکیه و گروه‌های مسلح سوری مخالف اسد، به پایان رسید. اما هدف عملیات نظامی کنونی با دو عملیات قبلی تفاوت دارد، چرا که ترکیه در‌صدد است یگان‌های کُرد را از شمال شرق سوریه بیرون براند تا یک «منطقه‌ امن» به طول ۴۸۰ کیلومتر، از رود فرات تا مرز عراق در شرق رود، و به عمق ۳۲ کیلومتر ایجاد کند. چنین منطقه‌ای بسیار بزرگ‌تر از مناطق سابق نفوذ ارتش ترکیه در سوریه است، به همین دلیل شک و تردیدهای بسیاری در مورد موفقیت این عملیات و تامین امنیت آن منطقه از سوی ارتش ترکیه و گروه‌های معارض نظام بشار اسد و متحد با آنکارا ایجاد کرده است.

انگیزه‌ها و اهداف ترکیه از عملیات کنونی

۱) شکست ایجاد منطقه امن مشترک: در ۱۶ مرداد ۱۳۹۸، آنکارا و واشینگتن برای ایجاد منطقه‌ای امن در شمال سوریه از طریق یک مرکز عملیات مشترک در استان شانلی اورفه در جنوب ترکیه به توافق رسیدند و در پی آن، ارتش‌های دو کشور گشت‌های مشترکی را در شمال سوریه آغاز کردند. اما در ۱۹ شهریور ۱۳۹۸، وزیر خارجه ترکیه آمریکا را به کوتاهی در اجرای این توافق متهم کرد و آمادگی آنکارا را برای انجام یک‌جانبه توافق، در صورت لزوم، اعلام کرد. رییس‌جمهوری ترکیه نیز اعلام کرد کشورش برنامه‌های جایگزین مناسبی دارد و در صورت عملی نشدن ایجاد منطقه امن، به‌تنهایی آماده اجرای آن برنامه است، که با آغاز عملیات یک‌جانبه چشمه صلح عملا به وقوع پیوست.

عدم موفقیت توافق میان ترکیه و ایالات متحده آمریکا به تصور متفاوت آن‌ها از منطقه امن باز می‌گشت. ترکیه هم‌زمان خواستار خروج تمام مبارزان کرد از منطقه شمال بزرگراه ام‌ـ‌۴ و حضور واحدهایی از ارتش خود بود. این منطقه شهرهایی از استان‌های حلب، رقه و حسکه تا عمق ۳۲ کیلومتری خاک سوریه را شامل می‌شد. در مقابل، آمریکا مناطق امن جدا از هم تا عمق حداکثر ۱۵ کیلومتر با همکاری یگان‌های مبارز کرد را به ترکیه پیشنهاد داده بود، با این شرط که مبارزان کرد سلاح‌های سنگین خود را تا ۲۰ کیلومتری مرز ترکیه عقب برانند.

۲) دور کردن مبارزان کرد سوریه از مرز ترکیه: ترکیه «یگان‌های حمایت مردمی کرد» را سازمانی تروریستی و شاخه‌ای از حزب کارگران کرد به شمار می‌آورد که در پی ایجاد منطقه خودمختار در جنوب شرق ترکیه است.

۳) جلوگیری از ایجاد منطقه خودمختار کرد در شمال شرق سوریه: کردهای سوریه در اسفند ۱۳۹۴، نظام فدرالی را در این منطقه، که بیش از ۲۸ درصد از خاک سوریه را شامل می‌شود، اعلام کردند و در شهریور ۱۳۹۶، اولین انتخابات شوراهای شهر را برگزار کردند. ترکیه ایجاد چنین منطقه خودمختاری را تهدیدی علیه امنیت و یکپارچگی خود می‌داند، چرا که موفقیت این تجربه می‌تواند کردهای ساکن ترکیه را به تکرار آن ترغیب کند.

۴) اسکان پناهجویان سوری در شمال سوریه: اردوغان در ۲۸ شهریور ۱۳۹۸، تاکید کرده بود که اگر منطقه شرق فرات به منطقه‌ای امن تبدیل شود، امکان اسکان حدود سه میلیون سوری پناهنده به ترکیه و اروپا وجود خواهد داشت. اردوغان همچنین از اروپا خواست به‌جای سنگ‌اندازی، از این طرح حمایت و پشتیبانی کند.

این برنامه، به‌ویژه در بحران اقتصادی کنونی ترکیه، به هدف اصلی اردوغان تبدیل شده، چرا که ترکیه هم‌اکنون میزبان ۳/۶ میلیون پناهنده سوری است که فشار بزرگی به بازار کار و کیفیت خدمات دولتی وارد می‌کنند و همین امر باعث گسترش مخالفت‌های مردمی با حضور فزاینده پناهندگان سوری شده و به بعضی درگیری‌ها میان شهروندان ترک و پناهجویان سوری، به‌ویژه در استانبول، منجر شده است. احزاب مخالف در ترکیه نیز با بهره‌برداری از این شرایط، توانستند در انتخابات اخیر شهرداری‌ها، در برخی شهرهای بزرگ مانند استانبول، شکست‌هایی را به حزب حاکم تحمیل کنند. این وضعیت اردوغان را به بازنگری در سیاست مهاجرتی درهای باز وادار کرد، به‌طوری که در خرداد ۱۳۹۸، اقدام‌های جدیدی علیه پناهندگان سوری از جمله ترغیب به بازگشت، بازگرداندن افراد مرتکب جرم و قطع یارانه‌های پزشکی به اجرا گذاشته شد.

چراغ سبز آمریکا

کاخ سفید روز دوشنبه ۱۵ مهر ۱۳۹۸، در بیانیه‌ای اعلام کرد ترامپ و اردوغان تلفنی صحبت کرده‌اند و ترکیه به‌زودی عملیاتی در شمال سوریه را که از مدت‌ها پیش برای آن برنامه‌ریزی کرده است آغاز می‌کند. در این بیانیه آمده بود نیروهای آمریکایی در این عملیات مشارکت ندارند و آن را پشتیبانی نمی‌کنند، افزون بر آن، نظامیان آمریکایی در منطقه عملیاتی حضور ندارند، به همین دلیل، مسئولیت مبارزان داعشی زندانی در آن منطقه نیز با ترکیه خواهد بود. در پی این توافق، ارتش آمریکا پایگاه نظامی تل ارقم در شهر راس العین و پایگاهی دیگر در شهر تل ابیض را کاملا تخلیه کرد.

 دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری آمریکا، به نوبه خود تصمیم خروج آمریکا از آن منطقه را این‌چنین توجیه کرد: «وقت آن است که ایالات متحده آمریکا از جنگ‌های مسخره و بی‌پایان سوریه کنار بکشد.» اما پس از انتقاد رهبران هر دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه کنگره از عقب‌نشینی نیروهای آمریکا از شمال سوریه، دونالد ترامپ در ۱۶ مهر ۱۳۹۸، در صفحه توییترش اعلام کرد که کشورش هرگز کردها را رها نکرده است و تهدید کرد اگر ترکیه دست به اقدامی «غیر‌ضروری» بزند، اقتصاد آن کشور را نابود خواهد کرد. با این حال، ترامپ ترکیه را یک شریک تجاری مهم و عضو ناتو توصیف کرد و از حضور اردوغان در کاخ سفید در ۲۲ آبان ۱۳۹۸ خبر داد.

بلافاصله پس از آغاز عملیات نظامی اخیر ترکیه، رییس‌جمهوری آمریکا تاکید کرد که ایالات متحده آمریکا این عملیات را تایید نمی‌کند و به ترکیه اعلام شده که این عملیات «ایده‌ بدی» است، اما ترکیه متعهد شده است در این عملیات به غیر‌نظامی‌ها و اقلیت‌های مذهبی آسیبی وارد نمی‌شود. مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، نیز اعلام کرد ایالات متحده آمریکا برای حمله به شمال سوریه به ترکیه چراغ سبز نشان نداده است، اما آنکارا «نگرانی‌های امنیتی قابل درکی» در مورد آن منطقه دارد.

بدین ترتیب، مجموعه شرایط سیاسی، اقتصادی و امنیتی داخلی ترکیه سبب شد تا رجب طیب اردوغان تصمیم بگیرد سومین عملیات نظامی در شمال سوریه را آغاز کند، اما بدون تخلیه نیروهای نظامی آمریکا از منطقه شمال شرق سوریه، چنین عملیاتی میسر نبود. سیاست‌ دونالد ترامپ در خاورمیانه هر‌چند پیش‌بینی‌ناپذیر و تا حدودی غیر‌مسئولانه به نظر می‌آید، می‌توان آن را در چارچوب اجتناب آمریکا از هر‌گونه برخورد نظامی در منطقه حداقل تا انتخابات ۲۰۲۰ تحلیل کرد. این سیاست ترامپ می‌تواند برای برخی کشورها چالش‌ها و برای دیگر کشورهای منطقه فرصت‌هایی ایجاد کند، که به نظر می‌رسد ترکیه آن را فرصتی مناسب دیده است تا کاستی‌های سیاسی و اقتصادی را که گریبانگیر حزب عدالت و توسعه شده است جبران کند.