بیش از یک هفته است که در بیش از ۲۰ نقطه ایران، آتش به جان مراتع طبیعی و جنگل‌ها افتاده است، از کوه خامی، منطقه حفاظت‌شده خاییز و ارتفاعات قلات گناوه در شهرستان‌های گچساران، باشت و کهگیلویه در استان کهگیلویه و بویراحمد تا ارتفاعات سیاه‌پیر در بدره ایلام، کوه بیرمی در شهرستان تنگستان و کوه سیاه در شهرستان دشتستان استان بوشهر، جنگل‌های حفاظت‌شده بوزین و مرخیل در بخش باینگان شهرستان پاوه در کرمانشاه، جنگل خسرج شوش و کوه ادیو در استان خوزستان، نخلستان‌ها و باغ‌های میوه‌های گرمسیری روستای چراغان شهرستان راسک در استان سیستان و بلوچستان، اراضی طبیعی و تاغ‌زارهای منطقه میان‌جلگه نیشابور، طبیعت چنار و بخش مشهد مرغاب در استان فارس، جنگل‌ها و مراتع شهرستان کوهدشت استان لرستان و مراتع درمنه شهر بابک در استان کرمان.

با وجود درخواست مسئولان و شوراهای بحران در استان‌ها برای اعزام هواپیماها و هلیکوپترهای آتش‌نشان، در بسیاری از موارد این درخواست اجابت نشده و یا در صورت اجابت، با دو تا سه روز تاخیر، هلیکوپترهای سپاه پاسداران، آن هم به تعداد محدود، برای اطفای حریق به مناطق آسیب‌دیده اعزام شدند و از انجام موثر این عملیات عاجز ماندند.

در این مقاله به دلایل ناتوانی سازمان‌های دولتی و نیروهای مسلح ایران در آتش‌نشانی هوایی می‌پردازیم.

سرعت عمل پایین و نبود آموزش کافی خلبانان

آب‌و‌هوای خشک و افزایش دمای هوا میزان آتش‌سوزی در مراتع و جنگل‌ها در ایران را افزایش می‌دهد. در کشورهایی مانند یونان، اسپانیا، اسرائیل، استرالیا و ایالات متحده آمریکا، پیش از آغاز فصل گرما، شرکت‌های خصوصی آتش‌نشانی هوایی و همچنین یگان‌های پروازی نیروهای مسلح و ارگان‌های دولتی این کشورها رزمایش‌های اطفای حریق و دوره‌های آموزشی برای خلبانان و سایر خدمه هلیکوپترها و هواپیماهای مجهز به سامانه‌های اطفای حریق برگزار می‌کنند.

برخی کشورهای کوچک مانند اسرائیل هم حتی به یک اسکادران متخصص عملیات اطفاء حریق هوایی‌ مجهزند. اسکادران ۲۴۹ مجهز به هواپیماهای ای تی-۸۰۲اف (AT-۸۰۲F) موسوم به تراکتور پرنده (Air Tractor) که به‌طور منظم در رزمایش‌های اطفاء حریق شرکت کرده و با شروع فصل گرما،  آمادگی کامل جهت مبارزه با آتش سوزی مراتع و جنگل‌ها را دارند

با آغاز فصل گرما، یگان‌های پروازی هواپیماها و هلیکوپترهایشان را به تجهیزات اطفای حریق مجهز می‌کنند و آن‌ها را در آماده‌باش کامل قرار می‌دهند تا در صورت بروز آتش‌سوزی در مراتع و جنگل‌ها، در مدت کوتاهی، اقدام به اطفای حریق کنند.

تمامی ۸ خلبان هلیکوپترهای گریفین اچ اِی آر-۲ (Griffin HAR.2) اسکادران ۸۴ جست‌ و‌ جو و نجات نیروی هوایی انگلستان مستقر در پایگاه آکروتیری (Akrotiri) در قبرس، پیش از شروع فصل گرما در رزمایش‌های مشترک اطفاء حریق در اسرائیل شرکت کرده و با شروع فصل گرما تمامی خلبان‌ها و سه فروند هلیکوپتر آن آمادگی لازم جهت مقابله با آتش سوزی در مراتع و جنگل‌های قبرس و کشورهای همسایه آن چون اسرائیل را دارند که در این تصاویر در چنین ماموریت‌هایی دیده می‌شوند

در ایران و با توجه به سال‌ها تجربه بروز آتش‌سوزی در جنگل‌ها، نه تنها هیچ‌گونه وسیله پرنده‌ای برای اطفای حریق در آماده‌باش کامل نگه داشته نشده است، بلکه خدمه همان معدود وسایل پرنده‌ای که قابلیت استفاده در عملیات‌های آتش‌نشانی هوایی را دارند آموزش کافی ندیده‌اند و پیش از شروع فصل گرما، در هیچ رزمایش اطفای حریقی شرکت نمی‌‌کنند.

میانگین بازه زمانی پاسخگویی وزارت دفاع و نیروهای مسلح کشور، مانند هوانیروز و نیروی هوافضای سپاه پاسداران، به وزارت کشور و ستادهای مدیریت بحران بیش از دو روز است که در نتیجه این تاخیر، آتش در مراتع طبیعی به‌شدت گسترش می‌یابد و حتی در بسیاری از موارد، کنترل‌ناپذیر می‌شود و خاموش کردنش با استفاده از وسایل پرنده ممکن نیست.

بی‌تدبیری وزارت دفاع و سودجویی سپاه پاسداران

به‌دنبال آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌های استان گلستان، سازمان مدیریت بحران ایران تصمیم گرفت از کشورهای خارجی هواپیماهای آتش‌نشان بخرد. به‌علت نبود بودجه، در عوض تصمیم گرفته شد بودجه‌ای در اختیار وزارت دفاع قرار گیرد تا هواپیماهای نظامی و غیرنظامی موجود را به هواپیماهای آتش‌نشان تبدیل کنند.

در نتیجه این تصمیم، نیروی هوافضای سپاه پاسداران با اعلام آمادگی، بودجه‌ای برای ساخت و تعبیه سامانه رهاسازی آب در هواپیماهای ترابری سنگین ایلیوشین‌ـ‌۷۶تی‌دی (Ilyushin Il-76TD) دریافت کرد. معاونت جهاد خودکفایی این نیرو یک سامانه ساخت و روی یک فروند از هواپیماها تعبیه کرد و نخستین بار در فرودگاه گلستان، در ۱۸ بهمن‌ماه ۱۳۸۹، آزمایش شد.

نیروی هوافضای سپاه در تاریخ ۱۸ بهمن ۱۳۸۹، ایلیوشین ۷۶ تی دی شماره ۲۲۸۳-۱۵، تنها سامانه اطفاء حریق هوایی ساخته شده جهت تعبیه در این نوع هواپیما در سپاه پاسداران را در فرودگاه گلستان آزمایش کرد و پس از آن این سامانه به تعداد دفعات انگشت‌شمار و به‌طور کاملا غیر‌اصولی جهت مهار آتش‌سوزی مراتع و جنگل‌ها استفاده شد. این هواپیما در حال حاضر جهت حمل تسلیحات و نیروهای سپاه قدس به سوریه مورد استفاده واقع می‌شود و جهت انجام ماموریت‌های اطفاء حریق در دسترس نیست

با توجه به آغاز جنگ داخلی سوریه، هواپیماهای ایلیوشین‌ـ‌۷۶ این نیرو برای اعزام نیروهای شبه‌نظامی و تسلیحات به شهرهای حما، پالمیرا و دمشق به کار گرفته شدند و در صورت اعلام نیاز سازمان مدیریت بحران برای اطفای حریق در جنگل‌ها، روزها طول می‌کشید تا یک فروند از آن‌ها از عملیات‌هایش فارغ شود و پس از تجهیز به سامانه اطفای حریق، به منطقه مورد نظر اعزام شود. حتی پس از اعزام به منطقه، به‌علت این‌که خلبانان آموزش کافی ندیده بودند، هواپیماها در ارتفاع بسیار زیاد پرواز می‌کردند، آب هم اگر دقیق بر فراز مراتع در حال سوختن رها می‌شد، باز هم در مسیر رسیدن به سطح زمین تبخیر می‌شد.

ذکر این نکته ضروری است که نیروی هوافضای سپاه پاسداران در کنار استفاده از ایلیوشین‌های ۷۶‌تی‌دی برای حمل سلاح و نیروهای سپاه قدس به سوریه، از آن‌ها برای حمل بارهای تجاری مانند محصولات صادراتی ایران به روسیه از طریق شرکت هواپیمایی یاس و سپس، پویا ایر، متعلق به سپاه پاسداران، استفاده می‌کند و طبیعی است که حتی در زمان صلح نیز برای اطفای حریق، تعداد کافی ایلیوشین‌ـ‌۷۶ تی‌دی در اختیار ندارد. به همین دلیل بود که در سال ۱۳۹۰، وزارت دفاع بودجه‌ای دریافت کرد تا هواپیماهای مسافربری روسی توپولف‌ـ‌۱۵۴ام (Tupolev Tu-154M) شرکت هواپیمایی ایران ایرتور را که به‌تازگی از رده پروازی خارج شده بودند به هواپیمای آتش‌نشان تبدیل کند و در نتیجه در همان سال، فرایند تبدیل نخستین فروند این هواپیماها به هواپیمای آتش‌نشان در تاسیسات صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) در شاهین‌شهر اصفهان آغاز شد.

پس از سال‌ها تلاش، سرانجام نخستین هواپیما در سال ۱۳۹۷ تکمیل و در ۷ مهر همان سال، در مراسمی رسمی در محل فرودگاه شاهین‌شهر، رونمایی شد. یک روز پس از آن، این هواپیما به فرودگاه اهواز منتقل شد تا اولین و آخرین ماموریت اطفای حریقش را در تالاب هورالعظیم، که هفته‌ها بود داشت می‌سوخت، انجام دهد. پس از آن، این هواپیما در فرودگاه شاهین‌شهر زمین‌گیر شد، زیرا امکان بازبینی‌های دوره‌ای این هواپیما فقط در روسیه ممکن بود و امکان تعمیر اساسی آن در ایران وجود نداشت. بنابراین، سازمان هواپیمایی کشوری به دلایل ایمنی، از صدور گواهینامه صلاحیت پروازی (Certificate of Airworthiness) برای آن جلوگیری کرد و در نتیجه، میلیاردها تومان بودجه و سال‌ها تلاش متخصصان داخلی به هدر رفت.

۷ سال طول کشید تا سرانجام صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) موفق شد تا هواپیمای توپولف ۱۵۴ام با شناسه کشوری EP-MBQ (عکس بالا) را به یک هواپیمای آتش‌نشان (عکس زیر) تبدیل کند. هواپیمایی که تنها یک‌بار و آن هم جهت مهار آتش سوزی تالاب هورالعظیم در استان خوزستان در مهرماه ۱۳۹۷استفاده شد و پس از آن به دلایل ایمنی از پروازش جلوگیری شد و در نتیجه میلیاردها تومان بودجه و سال‌ها زحمت جهت تبدیل یک هواپیمای نامناسب برای اطفاء حریق هوایی، هدر رفت

عملیات اطفای حریق با استفاده از هلیکوپترهای میل ۱۷۱ سپاه پاسداران

با وجود گذشت ۴۲ سال از انقلاب و بیش از ۳۰ سال از جنگ هشت ساله ایران و عراق، نیروهای مسلح، ارگان‌های دولتی و شرکت‌های خصوصی در ایران هنوز از بزرگ‌ترین ناوگان هلیکوپتری در غرب آسیا برخوردارند که بیش از ۹۰ درصد آن‌ها را از حکومت پهلوی به ارث برده‌اند. با وجود این، فقط تعداد انگشت‌شماری از این هلیکوپترها به سامانه‌های اطفای حریق مجهزند و تعداد بسیار کمی از خلبانان آن‌ها تجربه شرکت در ماموریت‌های اطفای حریق را دارند. نیروی هوافضا و هوانیروز سپاه پاسداران در حال حاضر، تنها نیروی مسلح در کشور است که تجهیزات هلیکوپتر اطفای حریق مانند سبدهای بمبی (Bambi bucket) دارد که روی هلیکوپترهای میل ۱۷۱ این نیرو قابل‌استفاده‌اند. برخلاف بسیاری از نیروهای مسلح در سایر کشورهای جهان که برای خرید بنزین مورد‌نیاز در ماموریت‌های اطفای حریق، از بودجه‌شان خرج می‌کنند، نیروی هوافضای سپاه پاسداران برای انجام ماموریت‌های آتش‌نشانی هوایی از ارگان‌های دولتی هزینه‌ای اضافی طلب می‌کند و در صورت پرداخت نشدن وجه، از انجام ماموریت سر باز می‌زند.

یگان هوایی جمعیت هلال احمر دارای بیش از ۲۰ فروند هلیکوپتر عملیاتی است که از این میان تعدادی از نوع میل ۱۷ وی-۵، میل-۱۷۱ ئی (عکس زیر) و بل۴۱۲ئی پی (عکس بالا) دیده می‌شود. تجهیزات اطفاء حریق چون سبدهای بامبی جهت حمل آب برای این هلیکوپترهای میل ۱۷۱موجود است اما به علت عدم آموزش خلبانان و ضعف مدیریتی از آنها جهت اطفاء حریق استفاده نمی‌شود. همچنین هلیکوپترهای بل ۴۱۲ امکان توانایی حمل چنین سبدهایی را دارند اما به علت بی توجهی، این سبدها برایشان خریداری نشده است

نیروی هوافضای سپاه پاسداران و هوانیروز نیروی زمینی‌اش حدود ۳۰ فروند هلیکوپتر میل ۱۷۱ ترابری دارند که همگی‌شان از قابلیت حمل سبد آب و رهاسازی آب برخوردارند. وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح برای ماموریت‌های اطفای حریق، با شرکت خدمات هلیکوپتری یاس، متعلق به سپاه پاسداران، قرارداد بسته است و از طریق این شرکت، هزینه‌های پروازی هلیکوپترهای میل ۱۷۱ پرداخت می‌شود. در نتیجه کاغذ‌بازی‌های اداری، بیش از سه روز زمان صرف شد تا سر‌انجام در ۵ خرداد‌ماه، دو فروند هلیکوپتر میل ۱۷۱، یکی متعلق به نیروی هوافضا و دیگری هوانیروز سپاه پاسداران، از پایگاه هوایی فتح در نزدیکی کرج به گچساران اعزام شدند تا آتش جنگل‌های ارتفاعات خامی را که از ۲ خردادماه آغاز شده بود خاموش کنند.

تصاویر فوق، دو فروند هلیکوپتر نیروی هوافضای سپاه پاسداران و هوانیروز سپاه پاسداران (هلیکوپتر تماما سفید رنگ) را نشان می‌دهد که جهت اطفاء حریق ارتفاعات گچساران در تاریخ ۵ خرداد ماه به آن‌جا اعزام شدند که به‌ علت سه روز تاخیر در اعزام هلیکوپترها از کرج، آتش‌سوزی مراتع و جنگل‌ها  به‌طور صحیح مهار نشد و تا به امروز در بخش‌هایی از این شهرستان ادامه دارد

در حالی که میلیون‌ها تومان هزینه و سه روز زمان صرف شد تا این هلیکوپترها به منطقه اعزام شوند، پایگاه یا گروه دوم پشتیبانی رزمی هوانیروز مسجد سلیمان، که ۳۲ فروند هلیکوپتر در اختیار دارد و ۱۸ فروند آن‌ها هلیکوپتر ترابری سبک بل ۲۱۴‌اِی اصفهان‌اند (Bell 214A Isfahan)، توانایی آن را داشت تا در صورت مجهز بودن هلیکوپترهایش به سبدهای آب، به‌سرعت اقدام به اطفای حریق مراتع طبیعی کند، پیش از آن‌که آتش تا این اندازه گسترش پیدا کند. با وجود این، پایگاه دوم پشتیبانی رزمی هوانیروز ارتش دو فروند از هیلکوپترهای بل ۲۱۴‌اِی را به انتقال داوطلبان محلی به مناطق صعب‌العبور گچساران اختصاص داد تا با استفاده از تجهیزاتی ابتدایی مانند بیل و کلنگ به جنگ آتش بروند.

پایگاه دوم پشتیبانی رزمی هوانیروز در مسجد سلیمان، از این دو فروند از مجموع ۱۲ فروند بل۲۱۴آ عملیاتی خود، جهت انتقال نفرات به ارتفاعات گچساران استفاده کرد تا برای اطفاء حریق مراتع اقدام کند

از دلایل تاخیر سپاه پاسداران در ارسال هلیکوپتر به گچساران در هفته گذشته و همچنین امتناع سپاه پاسداران و وزارت دفاع از ارسال هلیکوپترهای بیشتر یا هواپیماهای آتش‌نشان، کوتاهی دولت در تخصیص ۳۰ میلیارد تومان به سازمان جنگل‌ها و مراتع برای پرداخت بدهی‌اش به وزارت دفاع ذکر شده است. این بدهی به هزینه سوخت این هواگردها در ماموریت‌های اطفای حریق در سال‌های گذشته مربوط می‌شود. این در حالی است که به درخواست وزارت امور خارجه و با صرف هزینه از بیت‌المال، دو فروند هلیکوپتر نیروی هوافضای سپاه پاسداران در شهریور ۱۳۹۶، به‌مدت ۹ روز به گرجستان اعزام شدند و در ۳۴۹ سورتی (هر بار به ماموریت گسیل داشتن و بازگشتنِ یک هواپیما، کشتی یا واحد نظامی) پرواز کردند و ۱۰۳ ساعت عملیات اطفای حریق در جنگل‌های این کشور انجام دادند.

ذکر این نکته لازم است که بنا بر گزارش‌های رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی، روز شنبه ۱۰ خردادماه، محمدباقر نوبخت، رییس سازمان برنامه و بودجه، با تخصیص ۱۵ میلیارد تومان به تامین امکانات اطفای حریق موافقت کرده است. با وجود این، سپاه پاسداران به‌جای بیش از ۳۰ فروند هلیکوپتر موردنیاز، که برای انجام ماموریت‌های اطفای حریق باید در ۱۶ نقطه کشور مستقر شوند، فقط ۲ فروند هلیکوپتر تامین کرده است.

 

عدم اختصاص بودجه جهت تجهیز هواگردهای ارتش به تجهیزات اطفاء حریق

نیروی هوایی و هوانیروز ارتش ایران به ترتیب ۲۸ و ۵۳۸ فروند هلیکوپتر دارد که از این تعداد ۲۲۶ فروند هلیکوپتر ترابری سبک از نوع بل۲۱۴ آ اصفهان و تعداد ۴۴فروند از نوع ترابری سنگین سی اچ-۴۷ سی «شینوک» (CH-47C Chinook) است که در دو پایگاه یکم و هفتم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در تهران و اصفهان و همچنین مرکز آموزش وطن‌پور و  پایگاه‌های یکم تا ششم پشتیبانی رزمی و پشتیبانی عمومی هوانیروز ارتش در کرمانشاه، مسجد سلیمان، کرمان، اصفهان، آبیک (قزوین)، مشهد و تبریز مستقرند. با وجود آنکه بیش از نیمی از این هلیکوپترها (حدود ۲۸۰ فروند) به‌طور همزمان عملیاتی هستند، اما آن‌ها مجهز به هیچگونه سبد حمل آب نیستند که بتوانند از آن‌ها برای اطفاء حریق فوری بدون اتلاف وقت جهت ارسال هلیکوپترهای سپاه از کرج، استفاده نمایند.

همچنین در حالی که نیروی هوافضای سپاه پاسداران به علت عدم دریافت هزینه‌ عملیات‌های اطفاء حریق و همچنین استفاده از ایلیوشین ۷۶  در ماموریت‌های حمل سلاح و نیرو به سوریه و یا حمل کالاهای بازرگانی به کشورهای مختلف از انجام به‌موقع و صحیح عملیات‌های اطفاء حریق هوایی عاجز است، نیروی هوایی ارتش دارای سه فروند هواپیمای ایلیوشین ۷۶ تی‌ دی عملیاتی مستقر در شیراز و همچنین بیش از ۱۴ فروند هواپیمای ترابری متوسط سی-۱۳۰ ئی و اچ (C-130E/H) مستقر در دو پایگاه یکم و هفتم ترابری در تهران و شیراز است که در صورت اختصاص بودجه جهت ساخت و تجهیز آنها به سامانه‌های اطفاء حریق، استفاده از آن‌ها در چنین ماموریت‌هایی بدون اتلاف وقت امکان‌پذیر است.

سال‌هاست که فرماندهان نیروی هوایی ارتش، قابلیت استفاده از هواپیماهای ترابری سی-۱۳۰ئی/اچ (C-130E/H) که در عکس فوق دیده می‌شود و همچنین ایلیوشین ۷۶تی دی‌هایی که در عکس زیر دیده می‌شوند جهت انجام ماموریت‌های اطفاء حریق را دارند. اما مسئولان جمهوری اسلامی حاضر به اختصاص بودجه جهت ساخت سامانه‌های اطفاء حریق جهت تعبیه در این هواپیماهای ترابری نبودند و تمامی بودجه مربوطه در اختیار نیروی هوافضای سپاه پاسداران قرار می‌گیرد که به علت مشغول بودن هواپیماهای ترابری در امر سودآوری اقتصادی و همچنین حمل تسلیحات به سوریه توانایی اطفاء حریق هوایی به موقع و موثر را ندارد

 متاسفانه با وجود خطر دائمی بروز حریق در مراتع و جنگل‌ها در فصل گرمای ایران، رژیم جمهوری اسلامی سال‌هاست از اختصاص بودجه به نیروی هوایی و هوانیروز ارتش جهت تجهیز هواگردهایش به سامانه‌های اطفاء حریق سرباز می‌زند و در نتیجه، نیروی هوافضا و هوانیروز سپاه پاسداران به تنها ارگان‌های نظامی دخیل در ماموریت‌های اطفاء حریق تبدیل شده‌اند و از انجام آن به‌طور صحیح و سریع عاجزند. در نتیجه آن هزاران هکتار از مراتع طبیعی و جنگل‌های ایران در بیش از ده استان کشور و صدها گونه گیاهی و جانوری با ارزش و در معرض انقراض از بین رفته و جانشان را به دلیلی بی توجهی مسئولان و برخی از مردم محلی و غیر‌محلی (زمین‌خواران، کشاورزان، شکارچیان و گردشگران) از دست داده‌اند.