تنش کلامی میان کشورها موضوع عجیبی نیست. اما زبان دیپلماسی تابع اصول خود است. دیپلمات‌ها ای‌بسا خبر از اعمال سخت‌ترین تدابیر علیه کشور دیگر دهند، اما هرگز نباید از زبان تحقیر و توهین استفاده کنند.

اخیرا سخنگوی وزارت‌ امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در واکنش به وزیر خارجه بحرین که گفته بود «به ایران اجازه داده نخواهد شد تنگه هرمز را ببندد»، به طرف بحرینی هشدار داده تا «حد و اندازه خود را در تهدید بزرگ‌تر از خود بشناسند» و سپس به این شعر پارسی استناد کرده است که «مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی».

چنین واکنشی قطعا اقدامی غیرحرفه‌ای است. در این خصوص، توجه به دو نکته ضروری است:

یکم: از خروج آمریکا از برجام گرفته تا تروریستی نامیدن سپاه، اگر تمام اقدامات دولت ترامپ را بخواهیم تحت یک عنوان قرار دهیم،‌ آن عنوان چیزی نیست جز «اقدامات ایذایی». به تعریف ساده، اقدامات ایذایی (Disruptive Behavior) عبارت است از رفتار عامدانه فرد با هدف ایجاد اختلال در محیط پیرامونی. این رفتار در سطح جامعه می‌تواند مثلا به‌‌صورت بد‌دهانی، تهدیدهای کلامی، تهدیدهای فیزیکی و مانند آن نمود داشته باشد.

هدف از اقدامات ایذایی، همچنان که از نامش برمی‌آید، عبارت است از «اذیت کردن» و «به ستوه آوردن» فرد مقابل برای وادار کردن او به واکنش تا فرد اذیت‌کننده به اقدام تنبیهی سخت‌تر از تهدید کلامی، مثلا تنبیه فیزیکی، متوسل شود.

در نظام بین‌الملل نیز توسل به اقدامات ایذایی به‌عنوان یک «ابزار» میان کشورهای متخاصم مرسوم است. کشورهایی که در‌صدد آغاز جنگ‌اند لزوما خود آغاز‌کننده نیستند، بلکه عرصه را بر فرد مقابل چنان تنگ می‌کنند تا او را به ستوه آورند. ممکن است این «حیله» از طریق کشور ثالث به کار بسته شود.

دوم: دیپلمات‌های مجرب و کارکشته می‌دانند همان‌طور که کارکرد نهادها، مثلا ارتش و وزارت خارجه، متفاوت است، ادبیات ارتشی‌ها و دیپلمات‌ها نیز متفاوت است. یک مقام نظامی، به اقتضای شغلش، توان نظامی کشور را برجسته می‌کند، به‌اصطلاح عرض‌اندام می‌کند. اما دیپلمات کارکشته از «نفوذ کلام و منطق» خود برای کاهش سطح بحران استفاده می‌کند. اساسا دیپلماسی ابزاری برای پرهیز از جنگ است، نه دامن زدن به جنگ.

سخنگوی جدید وزارت خارجه، که پیشینه دیپلماتیک چندانی در کارنامه‌اش ثبت نشده است،  نمونه روشن این رفتار را باید در ادبیات «خشونت‌پرهیز» ظریف در سفر اخیرش به نیویورک ببیند که ضمن انتقاد از دولت ترامپ، از به‌ کار بستن ادبیات تند و گزنده، به اقتضای تجربه دیپلماتیکش، پرهیز کرد؛ تا آنجا که حتی در مصاحبه‌ای در نیویورک گفت وظیفه‌اش «جلوگیری از جنگ» است.

سخنی با سخنگو

با دو مقدمه بالا، به بررسی تنش لفظی میان عباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، و شیخ خالد بن‌احمد آل خلیفه، وزیر امور خارجه بحرین، بپردازیم که اخیرا گفته بود به ایران اجازه داده نمی‌شود حتی برای یک روز تنگه هرمز را ببندد. او در این موضع‌گیری نگفته بود بحرین مانع ایران می‌شود و نمی‌گذارد تنگه هرمز را ببندد. منظور او این بود که دیگر کشورهای جهان چنین اجازه‌ای به ایران نمی‌دهند. عینا این موضع را یک استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران هم می‌تواند بر زبان آورد و در ارزیابی‌اش بگوید به ایران اجازه داده نمی‌شود که حتی یک روز تنگه هرمز را ببندد. روشن است آن استاد دانشگاه منظورش این نیست که او این اجازه را نمی‌دهد، بلکه دیدگاهش درباره رفتار دیگر بازیگران مهم جهانی را بازتاب می‌دهد.

اما در واکنش به این موضع وزیر خارجه بحرین، سخنگوی وزارت خارجه، که یک ماه است بر این مسند نشسته، به طرف بحرینی هشدار داده است «حد و اندازه خود را در تهدید بزرگ‌تر از خود بشناسند» و سپس به این شعر پارسی استناد کرده است که «مگسی کجا تواند که بیفکند عقابی».

با این تشبیه، بحرین را به دلیل ابعاد کوچک جغرافیایی‌اش به «مگس» و ایران را به «عقاب» تشبیه کرده است. چنین واکنشی به چنان موضع‌گیری‌ای دقیقا افتادن در دام «عملیات ایذایی» آمریکاست که ناوگان پنجم دریایی‌اش را در خاک بحرین مستقر کرده است و این ادبیات را تهدید متحد خود تلقی خواهد کرد.

بحث این نیست که سخنگوی وزارت خارجه لام تا کام سکوت اختیار کند. سخن این است که این ادبیات یک دیپلمات مجرب نیست، چرا که اولا، در سخن او تهدید تلویحی بحرین نهفته است. ثانیا، اگر قرار است چنین تهدیدی ابراز شود، باید به مقامات نظامی یا مقامات ارشد کشور واگذار شود. ثالثا، این تشبیه در ذات خود پرسش‌برانگیز است زیرا اگر سخنگو، نظر به ژئوپلیتیک کشورها، بحرین را کوچک (مگس) و ایران را بزرگ (عقاب) می‌داند، پس اگر کسی دیگر در مقام مقایسه مثلا آمریکا با ایران برآید، باید ایران را کوچک و آمریکا را بزرگ بپندارد. آیا سخنگو به چنین تشبیهی میان ایران و آمریکا گردن می‌نهد؟ یا ابزار توانمندی ایران را در ابعاد دیگر می‌بیند. عینا بحرین نیز ابعاد توانمندی خود را نه در جغرافیا و جمعیت و توان اقتصادی، بلکه متحدان قوی خود از جمله آمریکا می‌داند که پایگاه ناوگان پنجم دریایی‌اش را در بحرین مستقر کرده است.

با این توضیح، بهتر است سخنگوی وزارت امور خارجه ایران ادبیات و گفتار همتایان خود در سراسر جهان را سرمشق قرار دهد و از به‌کار بستن ادبیاتی که در شأن دیپلمات‌ها نیست، احتراز کند.