امروزه، کشورها با اهداف گوناگون درصدد ایجاد شبکه‌های ملی تبادل و چرخش اطلاعات‌اند. هدف بعضی کشورها از ایجاد چنین شبکه‌هایی که با نام کلی «اینترنت ملی» شناخته می‌شوند مصون نگه داشتن اطلاعات حساس اقتصادی، فناوری و نظامی پشت دیواری نفوذ‌ناپذیر است. گروهی دیگر از کشورها مصمم‌اند با توسل به چنین استدلالی، چرخش آزاد آرا و عقاید و حق آزادی بیان و ارتباط با دنیای خارج را محصور، کاربران را در شبکه‌ای هدایت‌شده محبوس و تحرکات آنان را رصد کنند.  

روسیه‌ــ اواخر ماه اکتبر سال جاری، قانون جدیدی در روسیه به تصویب رسید که بر اساس آن، دولت از اوایل ماه نوامبر و به قصد دفاع در برابر حملات سایبری، اقدام به آزمایش و راه‌اندازی «اینترنت ملی» کند و متعاقب آن، سالانه آزمایش‌هایی برای ارزیابی امنیت اینترنت ملی روسیه انجام دهد.

از لحاظ نظری، قانون اینترنت ملی به روسیه قدرت نامحدودی برای کنترل ترافیک اینترنتی می‌دهد. از نظر کرملین، این قانون موجب بهبودی سطح امنیت سایبری می‌شود، بدون این‌که كاربران متوجه تغییری در نحوه استفاده از اینترنت بشوند.

کارشناسان می‌گویند مشخص نیست روسیه چگونه از اختیارها و قدرت این قانون بحث‌بر‌انگیز استفاده خواهد کرد و آیا اصولا با توجه به چالش‌های فناوری و هزینه‌های بالا، می‌تواند آن را اجرا کند یا خیر؟

این قانون به کرملین اجازه می‌دهد ارتباط اینترنتی داخل روسیه را با اینترنت جهانی در «شرایط اضطرار ملی یا تهدیدهای خارجی» کاملا قطع کند. تفسیر این‌که چه شرایطی تهدیدآمیز است برعهده دولت خواهد بود، اما این قانون شرکت‌های اینترنتی را ملزم به نصب فیلتری می‌کند تا بتوانند منبع ترافیک اینترنتی و محتوای آن را تشخیص بدهند. همین می‌تواند آغاز فیلترینگ، شناسایی کاربران، مسدود کردن اختیاری وب‌سایت‌ها و در نهایت، شروع نقض آزادی‌های فردی باشد. منتقدان نگران‌اند تلاش‌های کرملین به ایجاد یک فایروال اینترنتی مشابه چین منجر شود.

چین‌ــ چین که مانند ایران و روسیه از بزرگ‌ترین دشمنان اینترنت آزاد در دنیا محسوب می‌شود، از سیستمی موسوم به «فایروال بزرگ چین» استفاده می‌کند که عملا دسترسی آزاد به بسیاری از وب‌سایت‌ها و سرویس‌های جهانی فضای مجازی را برای بیش از نیم میلیارد نفر از کاربران چینی مسدود و نا‌ممکن می‌سازد. این فایر‌وال عظیم هم می‌تواند در سطح جهانی انتشار محتوای انتقادی علیه چین را فیلتر کند و هم می‌تواند دسترسی به سرویس‌های بزرگ اینترنت جهانی مانند گوگل را نا‌کارآمد کند و کاربران را به سمت استفاده از سرویس‌های کنترل‌شده داخلی هدایت کند. از طرف دیگر، این فایر‌وال کاربرد اغلب وی‌پی‌ان‌ها را ناممکن ساخته است.

ایران‌‌ــ از غروب روز ۲۵ آبان، اینترنت در ایران به‌طور کامل قطع و ارتباط مردم با شبکه جهانی اینترنت ناممکن شد. صرف‌نظر از به‌کارگیری قوای قهریه و سلاح گرم برای سرکوب خیزش‌های مردمی که آشکارا اقدامی ضد حقوق مدنی و حق اعتراض به حساب می‌آید، مسدود کردن اینترنت و در پاره‌ای موارد خطوط تلفن، موبایل و مخابرات راه دور نوعی ارعاب و نقض فاحش حقوق بشر تلقی می‌شود.

اما قطع اینترنت در ایران، ضمن این‌که از نظر فنی در سطح جهان بی‌سابقه است، گرایشی مهم در حاکمیت جمهوری اسلامی ایران را نیز نشان می‌دهد که مسئولان بارها مطرح کرده‌اند و آن تمایل به ایجاد سیستم «اینترنت ملی» به شیوه چین است. این طرح در ایران با اصطلاحاتی مانند اینترنت ملی، اینترنت حلال و این اواخر، با عنوان «شبکه ملی اطلاعات» مورد بحث و گفت‌و‌گو بوده و برای تحقق آن بودجه‌های کلانی نیز تخصیص داده شده است. برای مثال، پس از شورش‌های سال ۱۳۹۶، اقدام دولت برای ایجاد شبکه‌های موازی با اپلیکیشن پیام‌رسان تلگرام یا مسدود‌سازی برخی دیگر از اپلیکیشن‌ها یا وب‌سایت‌ها در همین راستا انجام شده است.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، شبکه اینترنتی موازی با اینترنت جهانی در چین الگوی مورد تایید ایران و روسیه است و هر دو کشور می‌خواهند با الهام از الگوی چینی، شبکه ملی اطلاعات خود را به راه بیندازند. در ایران، فقط در سال ۱۳۹۸، قریب به ۲۰ هزار میلیارد تومان به این کار اختصاص داده شده است. انتظار می‌رفت با این سرمایه‌گذاری، ایران بتواند بخشی از شبکه فعال داخلی را که از نظر اقتصادی به اینترنت وابسته است اداره و وارد شبکه اطلاعات ملی کند ولی اعتراض‌ها و خیزش‌های چند روز اخیر نشان داد ایران در این مورد موفق نبوده و نتوانسته است سیستمی مشابه فایر‌وال چینی را برای استفاده کاربران اقتصادی داخلی فراهم کند. در عمل معلوم شد ایران می‌تواند رابطه کشور را با شبکه اینترنت جهانی به طور کامل قطع کند. این امری بی‌سابقه در معیار جهانی است که حتی وب‌سایت‌های به‌اصطلاح «مجاز» را هم از دسترس خارج  و تجارت اینترنتی داخلی را به‌کلی فلج می‌کند.

با این همه، در پاره‌ای موارد، برخی کاربران که در نقاط مرزی زندگی می‌کنند با خرید کارت‌های اینترنتی از بازارهای مرزی مانند ترکیه و با استفاده از اینترنت ترکیه در نقاط مرزی، موفق شده‌اند ارتباط کوتاه‌ و پر‌هزینه‌ای با خارج برقرار کنند. راه‌های دیگری نیز برای ارتباط با اینترنت جهانی وجود دارد که نیازمند سرمایه‌گذاری قدرت‌های بزرگ و مثلا فراهم کردن اینترنت ماهواره‌ای رایگان برای ایران است، که البته بسیار پرهزینه است و تا به امروز میسر نشده است.

آیا اینترنت ملی امنیت ملی را تقویت می‌کند؟

صرف‌نظر از هزینه‌های فراوان اقتصادی که کنترل اینترنت بر کشور تحمیل می‌کند، از دیدگاه فعالان حقوق بشر جهانی و ناظران بین‌المللی، این اقدام ناشی از ترس نظام جمهوری اسلامی ایران از مراوده کاربران با جهان خارج در شرایط سرکوب و افشای جزییات رفتار ضد حقوق بشری با ناراضیان است. به عبارت دیگر، برای این‌که وسعت سرکوب و اخبار مربوط به آن در سطح جهانی منتشر نشود، ایران تصمیم به پاک کردن صورت مساله گرفته و کل سیستم چرخش اطلاعات را متوقف و فلج کرده است. این اقدام بی‌تردید با کلیه تعاریف اولیه حقوق و آزادی‌های فردی مغایرت دارد.

اکنون پس از قریب یک هفته، ارتباط اینترنتی در بعضی نقاط ایران برقرار شده است و بلافاصله شواهد تصویری سرکوب که مردم کوچه و خیابان ضبط کرده‌اند راه خود را به دنیا باز کرده است. احتمال دارد برخی از این شواهد به‌عنوان سند و مدرک علیه سرکوبگران استفاده شود. بنابراین اگر اینترنت ملی سرپوشی موقت برای اقدام‌های خلاف قوانین بین‌المللی و حقوق بشری باشد، نمی‌تواند موجب تقویت امنیت ملی شود و عملا مخل امنیت و مغایر با معاهدات حقوق بشر است.

تعطیلی کامل یا به روایتی ۹۵ درصدی اینترنت در ایران از آغاز خیزش‌های اخیر نشان می‌دهد که چرا به ایران (در کنار روسیه و چین) لقب بزرگ‌ترین دشمن اینترنت آزاد در دنیا داده شده است. در روسیه و ایران، کانال‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای در انحصار دولت‌اند و کلیه خبرها را مقام‌های دولتی کنترل می‌کنند و سپس به اطلاع مردم می‌رسد. فقط از طریق ارتباط اینترنتی است که مردم می‌توانند به تبادل اطلاعات و خبرهای سانسور‌نشده بپردازند و با جهان خارج تعامل کنند. کوشش حاکمیت برای کنترل اینترنت به بهانه تامین امنیت، پوششی است با هدف کنترل و جلوگیری از نشر آزاد اطلاعات که به‌ زعم دولت، یا علیه امنیت کشور است یا ماهیتی سیاسی دارد. در حالی‌که از نظر مردم، این تنها دریچه‌ای است که می‌توانند با صدای بلند تجاوز به آزادی‌های فردی و اجتماعی را به گوش جهانیان برسانند.