سده چهاردهم خورشیدی دوره رشد پیوسته آموزش در کشور است. زیربناهای اصلی آموزش در حال تکمیل است. مدارس ابتدایی و متوسطه در مناطق مختلف توسعه پیدا کرده و شاهد رشد و توسعه آموزش در کشوریم. اما این توسعه پرشتاب بدون تامل بر آثار فرهنگی و پیامدهای روانشناختی می‌تواند نگران کننده باشد. یکی از کسانی که در این دوره رشد و شکوفایی آموزش٬ نگران شیوه‌های تعلیم و تربیت است٬ توران میرهادی است. او برای رفع این مشکل دست به تاسیس نهادهای پیشروی در حوزه آموزش می‌زند؛ نهادهایی که حتی در کشورهای توسعه یافته نیز موسساتی پیشرو محسوب می‌شوند. 

ویدیوی مستند کوتاه توران میرهادی

تولد و تحصیلات 

متولد ۱۳۰۶ از تهران است. پدرش فضل الله مهندس عصر رضاشاه است و  مادرش  گرتا دیتریش٬ یک مجسمه ساز آلمانی است که شکیبایی و داشتن نگاه خلاق را به او می‌آموزد. تحصیل دوره ابتدایی را در مدرسه آلیانس و مدرسه آذر طی می‌کند و زمانی‌که دوره متوسطه را در مدرسه نوربخش طی می‌کند، شاهد وقوع جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین است. به عنوان کسی که تباری آلمانی دارد از بابت حمایت مردم آلمان از هیتلر شرمگین است. او ریشه این اتفاقات را شیوه تعلیم و تربیت و آموزش می‌داند. به نظرش می‌رسد که آموزش، جوانان را به سربازانی در اختیار نظام حاکم تبدیل کرده است. با این تردیدها نسبت به نظام آموزشی، وارد دانشگاه تهران می‌شود تا زیست شناسی بخواند. اما دلش همچنان در گرو مساله آموزش است. در کلاس‌های آموزشی که جبار باغچه‌بان برای سوادآموزی برپا کرده، شرکت می‌کند و در کنارش با محمدباقر هوشیار بنیانگذار رشته علوم تربیتی در ایران آشنا می‌شود. تاثیر این دو، مسیر تحصیلات  توران را تغییر می‌دهد. در سال ۱۳۲۵ برای تحصیل در رشته علوم تربیتی به فرانسه می‌رود. او شروع به مطالعه آثاری از روانشناسان تربیتی می‌کند که منتقد انضباط سخت برای بچه‌ها در مدارس‌اند. این دوره آموزشی او را آماده پیاده کردن ایده‌هایش در حوزه آموزش می‌کند. اما پیش از بازگشت به ایران از مرگ برادرش در تصادف رانندگی با خبر می‌شود. داغ فرهاد برای او قابل تحمل نیست. در این واقعه توصیه مادرش گرتا تسکین بخش است وقتی که به او می‌گوید: غم بزرگ‌ات را به کاری بزرگ تبدیل کن!  

تاسیس مدرسه فرهاد 

توران پس از بازگشت به ایران با جعفر وکیلی آشنا می‌شود. جوان پرشوری که به افسران حزب توده پیوسته و در واقعه ۲۸ مرداد همراه با برخی از سایر افسران حزب توده دستگیر می‌شود. جعفر مخفیانه نامه‌هایی را برایش ارسال می‌کند و در آن عاشقانه‌ترین احساساتش را برایش بیان می‌کند. هر نامه آخرین فرصت برای وداع با معشوق است . در آخرین نامه به او اطلاع می‌دهد که به‌زودی اعدام خواهد شد. از او می‌خواهد که «کار فرهنگی» کند. این توصیه جعفر برای توران حاکی از کار بزرگی است که او موظف به انجام آن است. پس از اعدام جعفر، تصمیم می‌گیرد بنای یک مدرسه مدرن را بگذارد. مدرسه‌ای که متناسب با دغدغه‌های او برای آموزش آزاد کودکان است. نخست در سطح کودکستان این موسسه را به نام فرهاد برادرش برپا می‌کند و سپس آن را به مقاطع بالاتر توسعه می‌دهد. در مدرسه او رقابت بین دانش‌آموزان برداشته می‌شود؛ شاگرد اول و دومی وجود ندارد. بچه‌‌ها از طریق آزمون و پژوهش مطالب را می‌آموزند. هرم اداره آموزشی در آن معکوس است؛ مدرسه بر پایه نیاز و خواست بچه‌ها، معلمان سپس مدیریت اداره می شود. مدرسه فرهاد به عنوان یک موسسه آزمایشی، تجارب خود را در اختیار آموزش و پرورش قرار می‌دهد و توران از طریق مشارکت در تهیه کتب درسی و سخنرانی، به تصحیح شیوه‌های آموزشی موجود کمک می‌کند. 

اما توران میرهادی پیش از برداشت محصول کار خود در مدرسه فرهاد شاهد مصیبت دیگری است. در جریان سیل شمال ایران در سال ۱۳۴۰ او کاوه پسرش را از دست می‌دهد. اما بلافاصله به مدرسه باز می‌گردد و به کارش ادامه می‌دهد. تصمیم می‌گیرد که در غم فرزندش کار بزرگ دیگری را شروع کند.  

تاسیس شورای کتاب کودک 

در  دهه ۱۳۴۰ با وجود رشد تدریجی سواد عمومی در ایران و گسترش نسل کتابخوان جز کتب درسی چیزی در اختیار کودکان و نوجوانان نیست. ادبیات کودک مقوله جدیدی است که حتی در کشورهای غربی نیز موضوع نوپایی است. توران در مدرسه فرهاد از قبل فعالیت‌های پرورشی داشته است. او و همکارانش در مدرسه فرهاد از سال ۱۳۲۵ نمایشگاه‌هایی برای ادبیات کودک برگزار کرده‌اند. در این نمایشگاه‌ها فقدان آثار در زمینه ادبیات کودک برای او برجسته شده است. حاصل بحث‌هایی که در این نمایشگاه‌ها مطرح شده این است که باید شورایی برای فعالیت در زمینه ادبیات کودک ایجاد کنند؛ شورایی که از سال ۱۳۴۱ کارش را آغاز می‌کند. کار شورا تشویق ناشران به انتشار آثاری برای کودکان و تولید محتوا برای آن هاست. علاوه بر این از طریق رایزنی با دولت در دانشگاه‌ها واحدهایی برای ادبیات کودک قرار داده می‌شود که زمینه مطالعات و تولید آثار بعدی است. توران همزمان با کار در شورا، برای تدوین چندین کتاب درسی با آموزش و پرورش همکاری میکند. کتاب‌هایی نیز در زمینه ادبیات کودک به رشته تحریر در می‌آورد و شهرتش از مرزهای ایران فراتر می‌رود.  

در نقطه اوج فعالیت‌های شورا و رشد و توسعه مدرسه فرهاد شاهد مصیبت دیگری است. شوهر دوم اش، محسن خمارلو، که پس از جعفر مهمترین مشوق و همکار او بوده است٬ دچار سرطان می‌شود. این مصیبت با انقلاب سال ۱۳۵۷ مقارن است. در تحول نظام سیاسی ایران٬ مدرسه فرهاد نیز مصون نمی‌ماند. توران به اجبار بازنشسته می‌شود و اندکی بعد شاهد مرگ شوهرش است.  

 فرهنگنامه کودک و نوجوانان 

توران که از آغاز هدفش تربیت نسلی از کودکان است که نگاه انتقادی و پژوهش‌گر داشته باشند، تصمیم می‌گیرد کتابی مرجع برای این نسل تهیه کند. مشابه این کار در بعضی کشورهای‌ توسعه یافته وجود دارد. اما ترجمه آنها بی‌فایده است؛ باید متناسب با نیاز نسل کودک و نوجوان ایرانی مجددا مداخل یک فرهنگنامه تهیه شود. این اولین دایره المعارف کودکان به زبان فارسی  خواهد بود، در ۲۶ جلد، با ۵ هزار مقاله برای  کودکان۱۰ تا ۱۶ سال؛ مقالاتی در مورد فرهنگ،جغرافیا،علم و ادبیات، متناسب با نیاز پژوهشی کودکان و نوجوانان. او گروه بزرگی از متخصصان را گرد هم می‌آورد و بدون حمایت دولتی و با کمک‌های داوطلبانه، تهیه کتابی را هدف قرار می‌دهد که در تالیف‌اش ۲۵۰ متخصص مشارکت دارند. ویژگی بزرگ این کتاب این است که بچه‌ها خود بر روند کار بزرگسالان نظارت دارند. به این معنی که آنها با مرور مقالات واکنش خود را در مورد مقالات ابراز می‌کنند و نویسندگان باید بر حسب نیازی که بچه‌ها دارند دوباره مقالات را بازنویسی کنند. مشخص است که این کار بزرگ سال‌ها به درازا خواهد انجامید. توران میرهادی تا آخرین روزهای زندگی‌اش بر روند اجرای این پروژه بزرگ ملی نظارت دارد اما پیش از اتمام این کار بزرگ در شهریور ۱۳۹۵ بر اثر سکته مغزی در می‌گذرد. کار فرهنگنامه اما متوقف نمی‌شود و درحال حاضر همکاران او تلاش دارند که غم از دست دادن توران را با اتمام این اثر به کاری بزرگ تبدیل کنند. 

منابع: 

غلامرضا کتال (۱۳۹۴)  مستند «صلح را باید از کودکی آموخت». 

پویا دلیلی (۱۳۹۵) مستند «توران دختر ایران».  موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان. 

توران میرهادی (۱۳۹۶) مادر و خاطرات پنجاه سال زندگی در ایران, نشر قطره 

 محمد هادی محمدی (۱۳۹۶) توران دختر ایران. تهران: موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان. 

توران میرهادی (۱۳۹۶) مستند «خاطراتی از جنس تربیت». کاری از گروه ریسه. 

فرهنگنامه کودک و نوجوان (۱۳۹۹)  تاریخچه فرهنگنامه کودک و نوجوان. 

فرهنگنامه کودک و نوجوان (۱۳۹۹) جشن انتشار جلد نوزدهم فرهنگنامه کودک و نوجوان.