حدود هزار سال پیش در سال ۴۵۸ هجری قمری، اسدی توسی کتاب «لغت فرس» را نگاشت، لغت‌نامه‌ای که بیشتر مناسب شاعران بود چون بر اساس حرف آخر مرتب شده بود که برای پیدا کردن کلمات هم‌قافیه بسیار مفید است. هر واژه مثالی از شعرا داشت و اطلاعاتی از زبان فارسی آن دوره را نشان می‌داد. در گذر هزار سال، لغت‌نامه‌نویسی کمابیش به همین منوال و برای تسهیل کار ادیبان و متخصصان نوشته می‌شد. 

با شروع عصر تجدد در ایران، این لغت‌نامه‌ها دو مشکل اساسی داشتند؛ نخست این‌که شیوه گفتار مردم تحول گسترده‌ای پیدا کرده بود و این زبان در این لغت‌نامه‌ها موجود نبود و دوم این‌که متخصصان نیز اصطلاحات زیادی وارد زبان فارسی کرده بودند که در هیچ اثر مرجعی ضبط و ثبت نشده بود. برای حل این مساله و برای توسعه دانش و ترقی زبان فارسی، به کتاب مرجعی نیاز بود که جامع و کامل باشد. 

ویدیو مستند کوتاه علی‌اکبر دهخدا 

یکی از مشاهیر دنیای سیاست در اواخر دوره قاجار تصمیم می‌گیرد عمر خود را صرف نگارش چنین کتاب مرجعی کند تا به تعبیر خود او، زمینه‌ای برای ترقی و توسعه در ایران فراهم کند. او علی‌اکبر دهخداست، فرزند خان باباخان، از ملاکان طبقه متوسط در قزوین که به تهران مهاجرت کرده بود. 

علی‌اکبر دهخدا در سال ۱۲۵۷ خورشیدی در تهران در محله سنگلج به دنیا می‌آید و همان‌جا بزرگ می‌شود. در هشت سالگی، پدر را از دست می‌دهد و این باعث می‌شود تنها به لطف و همت مادر و اطرافیان، فرصتی برای تحصیل پیدا کند. با گشایش مدرسه سیاسی به مدیریت ذکاءالملک اول در دوره مظفرالدین شاه٬ در اولین آزمون ورودی پذیرفته و خیلی زود مراحل رشد در سیاست برایش فراهم می‌شود. نخست به اروپا می‌رود و در ماموریتی، به کشورهای بالکان و همین‌طور فرانسه و اتریش سفر می‌کند. 

دهخدا پس از دو سال، به ایران باز‌می‌گردد تا در پروژه راه شوسه مشهد‌ـ‌تهران، در خدمت حاج امین‌الضرب، نخستین سرمایه‌گذار صنعتی ایران، باشد. در این مدت، او گزارش‌های انتقادی و گاهی طنز‌آمیز از وضعیت اجرای پروژه به امین‌الضرب ارسال می‌کند. 

قدرت نویسندگی و طنزپردازی پای او را به روزنامه‌نگاری باز می‌کند. با همکاری میرزا جهانگیرخان شیرازی، روزنامه صوراسرافیل را منتشر می‌کنند. در این روزنامه، با انتشار ستون «چرند و پرند»٬ هم‌زمان بین خواص و عوام محبوبیت و شهرت پیدا می‌کند. او با بیان طنزآمیز مطالبات مردم را مطرح می‌کند و در قامت یک مشروطه‌خواه، علیه سلطنت می‌نویسد. این شیوه روزنامه‌نگاری باعث می‌شود از بانیان تاسیس حزب تندرو دموکرات در مجلس مشروطه باشد. 

اما شور مشروطه‌خواهی در نهایت او و یارانش را در برابر محمدعلی شاه قرار می‌دهد که قصد سرکوب مشروطه‌خواهان را دارد. در جریان به توپ بسته شدن مجلس، او نیز هدف تعقیب و سرکوب است. به سفارت بریتانیا پناه می‌برد و به درخواست حکومت، از ایران به اروپا تبعید می‌شود. 

مبارزه سیاسی در تبعید 

دهخدا در تبعید نیز از پا نمی‌نشیند؛ صوراسرافیل را در پاریس، با لحنی تند‌و‌تیزتر  منتشر می‌کند و به محافل مقاومت علیه استبداد محمد‌علی شاه مانند انجمن سعادت می‌پیوندد. 

اما شرایط اقتصادی در تبعید او را تا حد گرسنگی و خودکشی پیش می‌راند، تا این‌که با علامه قزوینی آشنا می‌شود. محمد قزوینی ادیب و پژوهشگر ادبی است و دور از قیل‌و‌قال دنیای سیاست، در اروپا مشغول تصحیح متون کهن فارسی است. شخصیت او بر دهخدا تاثیرگذار است. 

بازگشت به ایران و آغاز دوباره فعالیت سیاسی 

در سال ۱۲۸۷، سرانجام مبارزات او و مشروطه‌خواهان به ثمر می‌نشیند. مشروطه‌خواهان تهران را به تصرف در‌می‌آورند و این باعث می‌شود یک بار دیگر بخت خود را برای فعالیت سیاسی بیازمایند. 

دهخدا زمانی که در استانبول است، نامزد نمایندگی مردم کرمان در مجلس دوم مشروطه می‌شود. مردم کرمان، که او را از مقالات و نقدهایش در صور‌اسرافیل می‌شناسند، بدون دیدنش به او رای می‌دهند. اما کار سیاسی عاقبت خوشی برایش ندارد. با اشغال ایران پس از جنگ جهانی اول به‌دست عثمانی از غرب، روسیه از شمال و بریتانیا از جنوب، دیگر جایی برای بلندپروازی‌های سیاسی نیست. در دوران جنگ، به ایل بختیاری پناه می‌برد. 

در این دوره، تحول مهمی در زندگی‌اش رخ می‌دهد. در کتابخانه امیر مفخم در روستای دورافتاده دزک، طرح بزرگ‌ترین لغت‌نامه فارسی را می‌ریزد و از همان‌جا کار یادداشت‌برداری را آغاز می‌کند. این نقطه شروع پروژه‌ای بلندپروازانه است که چهل سال از عمرش را صرف آن می‌کند. 

آغاز کار گردآوری لغت‌نامه 

در تنها مصاحبه باقی‌مانده از دهخدا، او در مورد ضرورت تالیف لغت‌نامه می‌گوید: 

«دیدم پیش از هر عمل در امر معلومات در ایران، در امور علمی پیش از همه کار بایستی که لغت را نوشت. و لغت را تابه‌حال ما ننوشته بودیم. آنچه بود عبارت بود از یک مشت لغاتی که غریب الاستعمال است… و مثل دول عرب به فکر این نبودند که تمام لغات بایستی نوشته شود.» 

کار یادداشت‌برداری برای لغت‌نامه را از همان‌جا در کتابخانه امیر مفخم آغاز می‌کند و در چهار دهه از زندگی‌اش، هیچ فرصتی برای یادداشت‌برداری را از دست نمی‌دهد. تالیف لغت‌نامه به شغل دائمی دهخدا تبدیل می‌شود. هرچند در دوره‌هایی، مسئولیت‌هایی را در دولت می‌پذیرد. 

پس از روی کار آمدن رضاخان در سال ۱۳۰۰، به ریاست دفتر وزارت معارف می‌رسد و همان سال، ریاست تفتیش وزارت عدلیه را می‌پذیرد. در سال ۱۳۰۶، به مدیریت مدرسه علوم سیاسی منصوب می‌شود و در سال ۱۳۱۴، نیز به عضویت فرهنگستان ایران در می‌آید. از سال ۱۳۱۴ تا ۱۳۲۰، مدیریت دانشکده حقوق و علوم سیاسی تهران را بر عهده دارد. 

اما در واقع، در همه این ادوار، کار اصلی‌اش تهیه یادداشت‌هایی برای لغت‌نامه است، برگه‌های یادداشتی که تعدادشان تا سال ۱۳۲۴ به چهار میلیون می‌رسد. در این سال، همه برگه‌های یادداشت را به مجلس شورای ملی اهدا می‌کند و مجلس برای ادامه کار، بودجه‌ای تعیین می‌کند. به این ترتیب، پس از سی سال کار مداوم، موسسه‌ای برای کار گروهی متمرکز بر لغت‌نامه ایجاد می‌شود. 

در این میان، محمد معین معاون اصلی اوست، کسی که حتی وارث دهخدا در این پروژه ملی محسوب می‌شود. در این پروژه، افرادی مانند محمد معین، سید‌جعفر شهیدی، محمد دبیر‌سیاقی و محمد پروین گنابادی در گروه مقابله متن مشارکت دارند و تعداد زیادی از دانشجویان دکتری ادبیات نیز به کار تهیه مقاله‌های ابتدایی برای هر واژه می‌پردازند. 

آخرین حاشیه‌های سیاست 

دهخدا از زمان روی کار آمدن رضاشاه، همیشه در حاشیه سیاست قرار دارد. شهرت و محبوبیت او در کنار نگاه تندی که پیش‌تر به سلطنت داشت، از دهخدا چهره یک سیاستمدار حاشیه‌نشین مخالف ساخته است. از سوی دیگر، او حامی محمد مصدق است که نیروی مخالف محسوب می‌شود. این حمایت تا جنبش ملی شدن نفت ادامه دارد. پس از کودتای ۲۸ مرداد، دولت به او مظنون می‌شود. بنابراین، ظرف یک روز بازداشت، بازجویی و سپس، آزاد می‌شود. 

تداوم میراث دهخدا 

عمر دهخدا کفاف نمی‌دهد تا شاهد اتمام پروژه بلندپروازانه لغت‌نامه‌اش باشد. او در ۷ اسفند ۱۳۲۴ فوت می‌کند. 

در زمان حیات دهخدا، ۲۲ جلد از لغت‌نامه منتشر می‌شود و یارانش این کار را تا سال ۱۳۵۹ به ایستگاه نهایی می‌رسانند. این اثر در ۲۲۲ مجلد، حاوی بیش از ۳۴۳ هزار مدخل در ۲۶ هزار صفحه، بزرگ‌ترین منبعی است که در یک سده مرزهای گسترده زبان فارسی را ثبت و ضبط کرده است. آنچه زمانی فردوسی با خلق شاهنامه برای حفظ زبان فارسی انجام داد، دهخدا با تدوین لغت‌نامه به سرانجام می‌رساند. 

پس از انقلاب، موسسه دهخدا در تدوین لغت‌نامه همچنان فعال و کوشاست و بخش آموزش زبان فارسی نیز از سال ۱۳۶۸ به آن اضافه می‌شود. از سال ۱۳۵۹، لغت‌نامه با مدیریت محمد دبیرسیاقی در سه نوع بزرگ٬ متوسط و کوچک از نو نوشته، شیوه‌نامه تهیه مدخل‌ها به‌روز و در تهیه آن، از هزار کتاب مرجع فارسی استفاده می‌شود. روند تهیه نوع بزرگ این نسخه جدید لغت‌نامه٬ همچنان در موسسه دهخدا ادامه دارد، اثری که به تعبیر خود دهخدا، تنها محصول یک عمر نیست بلکه حاصل صرف عمر‌هاست. 

منابع 

علی‌اکبر دهخدا (۱۳۵۸). نامه‌های سیاسی دهخدا. گردآوری ایرج افشار. تهران: روزبهان. 

 (۱۳۶۰). دیوان اشعار دهخدا. تصحیح محمد دبیر‌سیاقی. تهران: مزدک. 

 (۱۳۶۱). صوراسرافيل (دوره کامل). تهران: انتشارات رودکی. 

 (۱۳۷۷) لغت‌نامه دهخدا (دوره کامل). تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 

 (۱۳۹۶) تنهای صدای باقی‌مانده از دهخدا. وب‌سایت تهران‌شناسی. 

موسسه لغت‌نامه دهخدا (۱۳۹۹). مجموعه آرشیو سخنرانی‌ها. وب‌سایت موسسه دهخدا.