در اوایل سده چهاردهم خورشیدی، بیشتر مدارس در ایران تحت تعلیم و مدیریت نیروی غیر‌ایرانی تاسیس و اداره می‌شوند. استفاده از مدیران ایرانی یکی از برنامه‌های دولت است که در دوره رضاشاه در دستور کار قرار می‌گیرد. 

مدرسه پرآوازه البرز یکی از این مدارس است، مدرسه‌ای که به «مدرسه آمریکایی‌ها» مشهور است و با نظارت و مدیریت ساموئل مارتین جردن، مبلغ مذهبی آمریکایی، سابقه درخشانی بین مدارس ایران دارد. این موسسه آموزشی از سال ۱۳۱۳، به دستور رضاشاه، از متصدیان آمریکایی خریداری و به دست نیروی بومی سپرده می‌شود. مدیران ایرانی به ریاست مدرسه منصوب می‌شوند، اما اغلب قادر به تکرار موفقیت‌های جردن نیستند. تا این‌که یک مدیر ایرانی جوان برای اداره مدرسه منصوب می‌شود. او محمدعلی مجتهدی است، کسی که ۳۷ سال سابقه درخشان در مدیریت مدرسه البرز به جای می‌گذارد و علاوه بر این مدرسه، بانی تاسیس دانشگاه آریامهر (دانشگاه صنعتی شریف امروز) می‌شود. 

ویدیوی مستند کوتاه محمد‌علی مجتهدی

تحصیل و شوق معلمی 

محمدعلی مجتهدی متولد اول مهر ۱۲۸۷ در لاهیجان است. دوره شش ساله ابتدایی را در مدرسه حقیقت در لاهیجان می‌گذراند و برای ادامه تحصیل، راهی تهران می‌شود. در دارالمعلمین مرکزی دوره متوسطه را سپری می‌کند. 

موفقیتش در درس ریاضی تشویق معلمان را در پی دارد. به او این فرصت داده می‌شود به‌جای معلم ریاضی به دانش‌آموزان درس بدهد. تدریس در او «شوق و ذوق معلمی» ایجاد می‌کند (مجتهدی٬ ۱۳۶۷). در دومین کنکور سراسری ایران شرکت می‌کند تا برای تحصیل ریاضی راهی فرانسه شود. تحصیلاتش را در دانشگاه سوربن در رشته ریاضیات ادامه می‌دهد و دوره دکتری‌اش را در رشته مکانیک در همین دانشگاه به پایان می‌رساند. در سال ۱۳۱۷، در حالی‌ که همسری فرانسوی دارد و اساتید از او برای تدریس و همکاری در دانشگاه سوربن دعوت می‌کنند٬ عزم بازگشت به وطن می‌کند. 

پس از بازگشت به ایران، در دانشسرای عالی تهران مشغول به تدریس می‌شود. در سال ۱۳۱۸، به دستور وزارت فرهنگ به ریاست بخش شبانه‌روزی البرز برگزیده می‌شود، این فرصتی است تا قابلیت مدیریتی‌اش در نظام آموزشی را نشان دهد. موفقیت او در این مدرسه باعث می‌شود در سال ۱۳۲۳، باقر کاظمی٬ وزیر فرهنگ وقت، با ارسال امریه‌ای، مدیریت مجموعه بزرگ مدرسه البرز را به او محول کند. 

مدرسه البرز، پیشرو در آموزش متوسطه ایران 

مجتهدی اصلاحاتی در مدرسه اجرا می‌کند که موفقیت آن‌ها تضمین‌کننده ۳۷ سال مدیریت او بر این مجموعه آموزشی می‌شود. اصلاحات او الگویی می‌شود برای سایر مدارس ایران، که شرح آن در ادامه می‌آید. 

۱) تحول در شیوه آموزش: او نظارت یکپارچه بر دروس را اجباری می‌کند و علاوه بر این، شیوه‌ای یکپارچه و کنترل‌شده برای امتحان‌ها ایجاد می‌کند تا امکان سوء‌استفاده‌های احتمالی برخی معلمان را کاهش دهد (مجتهدی٬ ۱۳۶۷). 

۲) ایجاد اولین مدرسه نخبگان: اصلاحات او باعث می‌شود این مدرسه با اقبال اولیا مواجه شود و با افزایش تقاضا، شرط معدل را برای ثبت‌نام قرار می‌دهد. این شرط مدرسه البرز را به اولین مدرسه نخبگان در ایران تبدیل می‌کند. 

۳) خودکفایی مدرسه و بی‌نیازی از کمک‌های دولتی: استقبال از این مدرسه باعث می‌شود اولیای دانش‌آموزان خود علاقه‌مند به کمک به مدرسه باشند. بنابراین از سال ۱۳۳۰، مجتهدی مدرسه البرز را بدون کمک‌های دولتی اداره می‌کند (همان‌جا). بدین ترتیب، البرز به اولین مدرسه خودکفا تبدیل می‌شود که به بودجه دولتی نیازمند نیست. 

این اصلاحات باعث رونق مدرسه البرز می‌شود. بسیاری از شخصیت‌های سیاسی٬ علمی و هنری ایران از این مدرسه فارغ‌التحصیل شده‌اند، از داریوش همایون، وزیر اطلاعات و توریسم، گرفته تا مصطفی چمران٬ محسن سازگارا و علیرضا نوری‌زاده. 

بنیان‌گذاری دانشگاه آریامهر (صنعتی شریف) 

سال‌های ابتدایی قرن چهاردهم خورشیدی دوره رونق اقتصادی و صنعتی ایران است و این تقاضا برای نیروی کار متخصص را افزایش می‌دهد. با وجود این، دانشگاه صنعتی متناسب با نیاز بازار صنعت وجود ندارد و مراکز آموزشی موجود قادر به تعلیم نیروی متخصص نیستند. دانشــکده فنی دانشگاه تهران، دانشکده پلی‌تکنیک، دانشکده نفت آبادان و دانشگاه پهلوی مهم‌ترین مراکز آموزش مهندسی کشور بودند. در مجموع، تعداد فارغ‌التحصیلان این مراکز ۱۵۰ مهندس یا تکنسین در سال است. دانشــکده فنی دانشــگاه تهران ۱۲۰ نفر، دانشکده پلی‌تکنیک ۱۲۰ نفر، دانشــکده نفت آبادان ۱۲ نفر٬ دانشگاه پهلوی و دانشگاه تبریز هم در مجموع حدود۱۵۰ مهندس یا تکنیسین تربیت می‌کنند (میرزایی٬ ۱۳۹۵). بنابراین، نیازی شدید به ایجاد مرکزی برای توسعه آموزش در رشته‌های فنی وجود دارد. 

در چنین شرایطی٬ در پی موفقیت‌های مجتهدی در آموزش و همچنین زمینه تخصصی‌اش در رشته مکانیک، محمدرضا شاه از او دعوت می‌کند تا دانشگاهی فنی زیر نظارت او ساخته شود. مجتهدی در تاسیس این دانشگاه از فارغ‌التحصیلان مدرسه البرز کمک می‌گیرد، نخبگانی که از دانشگاه‌های مختلف جهان فارغ‌التحصیل شده‌اند. 

مجتهدی با برقراری انضباط سختگیرانه در آموزش، دانشگاه آریامهر را به یکی از معتبرترین مراکز آموزش در حوزه علوم فنی در خاورمیانه تبدیل می‌کند، دانشگاهی که همچنان به‌عنوان دانشگاهی معتبر در ایران شناخته می‌شود، دانشگاهی که فارغ‌التحصیلان مشهوری داشته‌ است، از علی لاریجانی سیاستمدار گرفته تا علی دایی فوتبالیست و الشن مرادی، استاد بزرگ شطرنج. 

مردی که سیاسی نبود اما قربانی سیاست شد 

محمدعلی مجتهدی در روزهای منتهی به انقلاب همچنان مدیر مدرسه البرز بود. در فضای انقلابی پس از انقلاب ۵۷،  مجتهدی با نامه‌ای از وزارت آموزش‌و‌پرورش٬ از کار منفصل و حقوق بازنشستگی‌اش نیز قطع می‌شود. 

او سال‌های بعد را در انزوا به سر می‌برد و در سال ۱۳۶۲، برای درمان به آمریکا مهاجرت می‌کند و روزهای آخر زندگی‌اش را تا سال ۱۳۶۷، در کنار همسر و دخترش در شهر نیس فرانسه می‌گذراند. 

منابع: 

خاطرات محمدعلی مجتهدی (۱۳۶۷). مصاحبه با حبیب لاجوردی در پروژه تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد

مرکز مطالعات ادب و پایداری. 

محمد میرزایی، محسن رستمی٬ علیرضا زمانی و راضیه کریمی (۱۳۹۵). روزگار شریف٬ جلد اول. موسسه انتشارات علمی دانشگاه صنعتی شریف.