روز پنجم ماه ژوئن به‌عنوان روز جهانی محیط زیست انتخاب شده است. اما مطابق تقویمی که وب‌سایت رسمی سازمان محیط زیست ایران منتشر کرده است، روز ۱۵ خرداد روز محیط زیست و از ۱۶ تا ۲۲ خرداد ماه، هفته محیط زیست نامیده شده است.

مطابق اسناد منتشر‌شده سازمان ملل، این روز در سال ۱۹۷۴ انتخاب شد، با این هدف که  هر سال پیوند حیات‌بخش همه موجودات زنده کره زمین با محیط زیست را در بستری جهانی یادآوری کنند. تم اصلی گفت‌و‌گو و اطلاع‌رسانی امسال «آلودگی هوا» است.

ما نمی‌توانیم نفس کشیدنمان را متوقف کنیم و کیفیت هوایی که تنفس می‌کنیم نخستین چیزی است که در زندگی، پیوند ما با محیط زیست را قابل اهمیت می‌کند. سالانه بیش از ۸ میلیون نفر در جهان بر اثر تنفس هوای آلوده پیش از موعد می‌میرند. ۴ میلیون مورد از این مرگ‌‌و‌میرها در آسیا و اقیانوسیه رخ می‌دهد. در جهان، بیش از ۹۲ درصد افراد هوای آلوده استنشاق می‌کنند و این در حالی است که بنا بر آمار رسمی سازمان ملل، آلودگی هوا و مشکلات ناشی از آن سالانه حدود ۵ میلیارد دلار بر هزینه‌های اقتصادی جهان می‌افزاید. داده‌های یک تحقیق نشان می‌دهد که تعداد قربانیان آلودگی هوا از قربانیان مصرف دخانیات بیشتر است. سالانه حدود ۷ میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در جهان به‌علت مصرف طولانی‌مدت سیگار جان خود را از دست می‌دهند.

آنچه هوا را آلوده می‌کند

سازمان جهانی محیط زیست عوامل آلودگی هوا را به ۵ دسته عمده تقسیم کرده است.

۱) آلودگی ناشی از سوخت سیستم‌های گرمایشی و انرژی در خانه‌های مسکونی  

منبع اصلی آلودگی هوا در مصارف خانگی عبارت است از استفاده از سوخت‌های فسیلی، چوب و سایر سوخت‌های زیست‌توده برای آشپزی، گرما و تامین روشنایی. سالانه حدود ۳/۸ میلیون مرگ‌و‌میر زودرسِ ناشی از آلودگی هوا در کشورهای در حال توسعه اتفاق می‌افتد و اغلب قربانی‌‌‌ها زنان و کودکان‌اند. از ۱۹۳ کشور جهان، فقط در ۹۷ کشور درصد قابل‌توجهی از مردم به انرژی پاک برای پخت‌و‌پز و گرمایش خانه دسترسی دارند. بر اساس این آمار، حدود ۳ میلیارد نفر از ساکنان زمین همچنان از سوخت‌های فسیلی و جامد برای مصارف خانگی استفاده می‌کنند.

۲) تولید انرژی و صنایع

در بسیاری از کشورها، تولید انرژی یکی از دلایل اصلی آلودگی هواست. نیروگاه‌های سوخت زغال‌سنگ در این آلودگی نقش عمده دارند. صاحبان این صنایع اغلب با طرح‌های استفاده از انرژی نو به بهانه قیمت تمام‌شده مخالف‌اند و روی حذف نشدن یارانه سوخت‌های فسیلی و کربنی اثرگذارند. صاحبان معادن مس و آهن، صنایع فولاد و سیمان، کارخانه‌های خودروسازی و شرکت‌های حمل و توزیع نفت و گاز در تعیین سیاست‌های کلان دولت‌ها در استفاده از انرژی‌های پاک نقشی بسزا دارند.

اعمال سیاست‌ها و اجرای برنامه‌هایی با هدف افزایش بهره‌وری انرژی و تولید از منابع تجدید‌پذیر می‌تواند تاثیر مستقیم بر کیفیت هوا داشته باشد. در حال حاضر، فقط ۸۲ کشور از ۱۹۳ کشور برنامه‌ریزی‌های زیر‌بنایی، ایجاد انگیزه‌ای مناسب برای سرمایه‌گذاری در بخش انرژی تجدید‌پذیر، تولید پاک‌تر انرژی‌های فسیلی، بهره‌وری بهتر از آن و کنترل آلودگی را در دستور کار توسعه خود قرار داده‌اند و روشن نیست چه تعداد از آن‌ها به این تعهدات پایبند باشند.

۳) آلودگی‌های مربوط به حمل‌و‌نقل

تقریبا یک چهارم از انتشار گاز دی‌اکسید کربن مربوط به بخش حمل‌و‌نقل جهانی است. انتشار گازهای سمی و مضر ناشی از حمل‌و‌نقل نزدیک به ۴۰۰ هزار مرگ‌و‌میر زودرس را موجب می‌شود. کاهش تولید و توزیع خودرو فاکتور بسیار مهمی در بهبود کیفیت هوا به‌ویژه در مناطق شهری است. سیاست‌ها و استانداردهای مورد نیاز برای استفاده از سوخت‌های پاک و استانداردهای پیشرفته در تولید خودرو می‌تواند میزان انتشار گازهای سمی خودروها را تا ۹۰ درصد کاهش دهد.

۴) آلودگی ناشی از فعالیت‌های کشاورزی

در ارتباط با کشاورزی دو منبع عمده آلودگی هوا وجود دارد: دام‌‌ها که متان و آمونیاک تولید می‌کنند و سوزاندن ضایعات کشاورزی. انتشار گازهای گلخانه‌ای بر لایه ازن و گرمایش زمین تاثیر مستقیم می‌گذارد. متان طی دوره‌ای ۱۰۰ ساله، ۳۴ برابر بیشتر از باقی گازهای گلخانه‌ای بر گرمایش زمین تاثیر دارد. این گازها اغلب می‌تواند باعث آسم و دیگر بیماری‌های تنفسی شود. حدود ۲۴ درصد از کل گازهای گلخانه‌ای که در سراسر جهان منتشر می‌شود ناشی از فعالیت‌های کشاورزی، جنگلداری و سایر فعالیت‌های مبتنی بر استفاده از زمین است.

راه‌های بسیاری برای کاهش آلودگی هوا از این منبع وجود دارد. مردم می‌توانند با رژیم غذایی گیاهی و مصرف کمتر گوشت و کاهش زباله‌های مواد غذایی بر چرخه تولید اثر بگذارند. کشاورزان هم می‌توانند با بهینه‌سازی قابلیت کشت زمین‌ها، تمرکز بر کشاورزی مدرن، استفاده از سم کمتر و بهبود غذای دام‌ها روی کاهش تولید این گازها تاثیر بگذارند.

۵) معدوم کردن یا بازیافت زباله‌ها

سوزاندن زباله و دفع زباله‌های جامد از طریق دفن زباله، دیوکسین‌ها، فریون‌‌ها، متان و کربن در جو زمین آزاد می‌کند. در سطح جهانی، حدود ۴۰ درصد از زباله‌ها آشکارا سوزانده می‌شوند. این موضوع مشکل جدی مناطق شهری و کشورهای در حال توسعه است. بهبود جمع‌آوری، جداسازی و دفع زباله‌های جامد میزان زباله‌ای را که سوزانده یا دفن شده است کاهش می‌دهد. جداسازی زباله‌های آلی و تبدیل آن به کمپوست یا انرژی زیستی باروری خاک را افزایش می‌دهد و منبع انرژی جایگزین فراهم می‌کند.

ایران در میان آلوده‌کنندگان

ایران در میان ۱۵ کشور نخست جهان در تولید دی‌اکسید کربن است و برابر با ۹ کشور اروپایی زباله مواد غذایی تولید می‌کند. در ایران، هنوز بیش از ۴۰ درصد مناطق روستایی به لوله‌کشی گاز دسترسی ندارند. بخش‌هایی از استان سیستان و بلوچستان به‌تازگی در برنامه گاز‌رسانی قرار گرفته‌اند. بیش از ۹۰ نیروگاه تولید برق در ایران با سوخت‌های فسیلی فعالیت می‌کنند و هنوز برنامه جایگزینی آن‌ها در دستور کار قرار نگرفته است.

در شهرهای صنعتی و کلان مانند تهران بیش از ۶۵ درصد آلودگی‌ها از خودروهایی ناشی می‌شود که در شهر رفت‌و‌آمد می‌کنند. خودروهای سنگینی که در شهرها رفت‌و‌آمد می‌کنند یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی به شمار می‌آیند، عددی معادل ۲۴ درصد. اما خودِ اتوبوس‌های شهری نیز اغلب چنان فرسوده‌اند که می‌توانند عامل عمده‌ای در افزایش آلودگی هوا باشند. به گزارش دنیای اقتصاد، «سالانه ۲۱ هزار ایرانی به‌خاطر آلودگی هوا دچار مرگ زودرس می‌شوند، که طی ۱۰ سال گذشته، ۵ هزار نفر بیشتر شده است. می‌توان حدس زد سهم جنوبی‌ها در این میان، رقمی قابل‌توجه باشد، چرا که سالانه حدود ۲۲ هزار نفر در استان خوزستان به‌دلیل مشکلات ناشی از آلودگی هوا و ریزگردها به بیمارستان و مراکز درمانی مراجعه می‌کنند. در ماه‌های وارونگی هوا، غلظت آلودگی هوای اهواز حتی گاه تا ۱۷برابر بیشتر از اندازه مجاز هم گزارش شده است.»

کودکان، نخستین قربانی‌ها

از میان ۴۰ فاکتور مربوط به توسعه پایدار، ۸ فاکتور به کیفیت هوایی که تنفس می‌کنیم مرتبط است. در آمار مرگ‌و‌میر ناشی از آلودگی هوا، بیش از ۱۰ درصد آن کودکان زیر ۵ سال‌اند. این آلودگی‌ها می‌تواند به‌راحتی کودکان را بکشد. همچنین، این آلودگی‌ها می‌تواند بر توان یادگیری و سلامت ذهنی کودکان و رشد مغزی آن‌ها تاثیر مستقیم بگذارد. چون کودکان بیشتر و تندتر نفس می‌کشند و به این ترتیب، هوای آلوده بیشتری استنشاق می‌کنند و از طرفی، به لحاظ جسمی نیز توانایی کمتری برای تصفیه و فیلتر آلودگی‌ها دارند و این موضوع آن‌ها را در معرض خطر جدی قرار می‌دهد. این تاثیرات بر کودکان که در مرحله رشد و شکوفایی ذهنی و توانایی‌اند بسیار مهم است. حتی بررسی‌ها نشان می‌دهد کودکانی که در مناطق آلوده زندگی می‌کنند توان کمتری در حل تست‌ها و یادگیری دارند. به این ترتیب، مصرف کمتر، تفکیک زباله‌ها، تلاش دولت‌ها برای استفاده از انرژی پاک و افزایش وسایل حمل‌و‌نقل عمومی بر زندگی نسل‌های آینده موثر است.