پس از آنکه وزیر انرژی آمریکا آزاد کردن بخشی از ذخایر راهبردی* نفت آمریکا در شرایط کنونی را رد کرد، روز ۵ مهرماه قیمت نفت در بازارهای جهانی بار دیگر افزایش یافت و قیمت‌های آتی‌ نفت شاخص  WTI در بازار مالی نیویورک، حدود ۱/۴درصد نسبت‌ به متوسط هفته پیش صعود کرد. هر چند قیمت نفت یک روز بعد یعنی ۶ مهرماه نسبتا با ثبات بود اما اظهارات این مقام آمریکایی بار دیگر احتمال کمبود نفت در بازار را در ماه‌های آینده تقویت کرد و به‌همین دلیل نیز قیمت نفت در روزهای گذشته به بالاترین سطح خود در چهار سال اخیر رسیده است. دولت آمریکا اعلام کرده است که از اوایل نوامبر تحریم‌های شدید نفتی علیه ایران را به اجرا خواهد گذاشت. تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه کشورها و شرکت‌هایی که از ایران نفت خریداری می‌کنند از هم‌اکنون و حتی قبل از زمان رسمی شروع تحریم‌ها موجب کاهش صادرات نفت ایران شده است و بازار نفت را با فشارهای افزایش قیمت‌های نفت مواجه کرده است.  

هر یک از عوامل بنیادی کاهش عرضه و افزایش تقاضای جهانی نفت و یا افزایش تقاضا همزمان با کاهش عرضه، به خصوص زمانی که انبارهای تجاری نفت دنیا و به‌ویژه کشورهای توسعه‌یافته (OECD) نسبت به متوسط حجم انبارهای تجاری نفت در سال‌های اخیر کاهش یافته، می‌تواند موجب افزایش پایدار قیمت نفت شود. تفاوت مهمی که در این میان وجود دارد این است که افزایش پایدار قیمت نفت به سطوحی در حد ۸۰ دلار در هر بشکه و یا بالاتر، اگر به دلیل اختلال در بخش عرضه (به دلایلی مانند تحریم‌های نفتی علیه ایران و کاهش تولید در لیبی به دلیل درگیری‌های اختلال تولید) باشد، می‌تواند از طریق افزایش هزینه‌های تولید، منجر به کندتر شدن نرخ رشد کشورهای واردکننده نفت و یا حتی رکود اقتصادی شود. در حالی‌که افزایش قیمت به دلیل رشد سریع تقاضا منتهی به رکود اقتصادی نمی‌شود چون این افزایش قیمت خود به دلیل رشد تقاضا بوده است.

در حال حاضر روند افزایشی قیمت‌های نفت عمدتا ناشی از اختلال‌ها در بخش عرضه است زیرا  آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و اوپک برآوردهای خود را از تقاضا برای نفت در سال ۲۰۱۸، کاهش داده‌اند. در نشریات تخصصی نفت و انرژی اتفاق‌نظر وجود دارد که در حال حاضر بین دیگر  عوامل، کاهش عرضه نفت ایران به بازارهای بین‌المللی، سقوط تولید ونزوئلا و نابسامانی عرضه در لیبی به دلیل درگیری‌های نظامی در آن کشور، عوامل عمده اختلال در عرضه بین‌المللی نفت هستند. همانطور که گفته شد، قیمت‌های نفت به بالاترین سطح در چهار سال اخیر رسیده است. طبعا این موضوع صادرکنندگان نفت را خوشحال و واردکنندگان بزرگ نفت را ناراحت می‌کند چون لازم است دائما بخش بیشتری از درآمد خود را به واردات نفت خود بپردازند. آمریکا بعد از چین بزرگ‌ترین وارد‌کننده (خالص) نفت است. هر چند افزایش قیمت‌های نفت در حال حاضر رشد اقتصادی آمریکا را تهدید نمی‌کند اما افزایش قیمت بنزین و گازوییل موجب نارضایتی دارندگان خودرو شده و ممکن است بر آرای آنها در انتخابات پیش رو در آمریکا اثر بگذارد. به همین دلیل نیز  رییس جمهور آمریکا در ماه‌های گذشته و حتی روزهای اخیر در توییت‌ها و مصاحبه‌های مطبوعاتی خود اوپک را مسئول بالا بودن قیمت نفت دانسته و از آنها خواسته هر چه زودتر قیمت نفت را کاهش دهند.

سوالی که پیش می‌آید این است که آیا اوپک و یا حتی اوپک و هم‌پیمانان آن - که در نشریات نفت و انرژی اوپک+ (OPEC Plus یا +OPEC) یعنی کشورهای عضو سازمان صادرکنندگان نفت به اضافه کشورهای تولیدکننده نفت غیر عضو اوپک هم پیمان او نامیده می‌شوند - چه نقشی در این میان، می‌توانند یا می‌خواهند، بازی کنند؟

از یک دیدگاه کلی، به‌طور کلی سه متغیر در توانایی اوپک برای تعیین قیمت‌های نفت در بازار اثر می‌گذارد: «سهم اوپک از تولید کل بازار جهانی نفت»، «کشش تقاضا برای نفت اوپک» و «کشش عرضه نفت غیر اوپک». در اوایل دهه ۱۹۷۰ اوپک سهم بالایی در بازار نفت داشت که در سال‌هایی به بیش از ۵۰درصد می‌رسید. در ضمن در آن زمان، اوپک مجموعه کوچک‌تر و منسجم‌تری از کشورهای صادرکننده نفت با اهدافی کم و بیش مشابه بود و جایگزین زیادی هم برای نفت اوپک وجود نداشت. اما با افزایش تولید نفت در کشورهای غیر اوپک و به‌خصوص در آمریکای شمالی، سهم اوپک در بازار نفت کاهش یافته و در حال حاضر کمتر از ۳۵درصد است. از طرفی کشش تقاضا برای نفت اوپک و نیز کشش عرضه نفت غیر اوپک به دلیل ارتقاء فناوری‌ها و کارایی ساختمان‌ها و ماشین‌آلات در استفاده از نفت و انرژی ورود تولیدکنندگان جدید و نیز توسعه تولید نفت غیر متعارف در آمریکا (Unconventional) بزرگ‌تر شده است که همه این‌ها به کاهش تاثیر اوپک بر تعیین قیمت نفت منتهی شده است.

بنابراین پاسخ به این سوال که  اوپک (و حتی اوپک+) در حال حاضر چگونه می‌تواند به ثبات بازار نفت کمک کند آسان نیست زیرا این تشکلی ناهمگون از کشورهای تولیدکننده نفت با اهداف و سیاست‌هایی متفاوت و گاه متضاد است. از ۲۴ کشور تولیدکننده نفت (۱۴ کشور عضو اوپک) برخی مانند روسیه و عربستان ذخایر زیرزمینی و ظرفیت‌های تولید بسیار بالا در حد ۱۱ میلیون بشکه در روز دارند. طبعا این کشورها مایلند قیمت‌ها در حدی باشد که دنیا در جستجوی سوخت‌های جایگزین بر نیاید و امکان عرضه بلندمدت نفت با آن قیمت‌ها وجود داشته باشد. در حالی که ذخایر زیرزمینی بعضی از این کشور‌ها بسیار کم و ظرفیت تولید آنها در حد ۳۰۰ هزار بشکه در روز است. طبیعی است که این کشورها تمایل به قیمت‌های بالاتر نفت داشته باشند.  از سوی دیگر، اختلاف نظرها و رقابت‌های داخلی اعضای مهم اوپک نیز به تصمیم‌گیری‌های آن اثر می‌گذارد. در حالی‌که عربستان سعودی، بزرگ‌ترین تولیدکننده اوپک مایل است برای حفظ روابط خود با غرب تولید نفت را برای تثبیت قیمت‌ها افزایش دهد، ایران که تحریم‌های آمریکا را غیرعادلانه و غیرقانونی (خلاف مصوبات سازمان ملل) می‌داند، انتظار دارد اوپک در حمایت از یکی از بنیانگذاران خود سطح تولید را افزایش ندهد تا تحریم‌های آمریکا علیه ایران بی‌اثر شود. هم‌پیمانی روسیه (در راس چند کشور مهم دیگر تولیدکننده نفت مانند قزاقستان، مکزیک، آذربایجان) با اوپک نیز به پیچیدگی رفتار این تشکل افزوده است. روسیه که خود تحت تحریم‌های آمریکا و غرب است روابط خوبی با کشورهای مهم تولیدکننده نفت اوپک از جمله ایران و عربستان، امارات، ونزوئلا و عراق دارد. روسیه که  از سهم بالای گاز صادراتی خود در بازار اروپا در پیشبرد روابط خارجی خود با اتحادیه اروپا استفاده می‌کند، بی‌میل نیست با همکاری عربستان سعودی (و احتمالا یکی دو کشور دیگر اثرگذار اوپک مانند امارات و حتی عراق) از نفت در بهبود روابط خود با غرب و به خصوص آمریکا استفاده کند.

گفته می‌شود علیرغم اعلام اوپک + در پایان جلسه اخیر نمایندگان این کشورها در الجزایر مبنی بر کفایت میزان عرضه برای پاسخ به تقاضای جهانی نفت در سطح کنونی، عربستان سعودی و روسیه  احتمالا با همکاری امارات متحده عربی مایلند با افزایش تولید در حد ۵۰۰ هزار بشکه در روز به ثبات بازار و توقف روند افزایشی قیمت‌ها به‌خصوص با تشدید تحریم‌های نفتی ایران کمک کنند. حتی با فرض این توافق اعلام نشده، معلوم نیست این کشورها توانایی افزایش تولید در حد لازم برای تثبیت قیمت‌ها را داشته باشند. از آنجا که روسیه و عربستان در ماه‌های گذشته تولید خود را افزایش داده‌اند و افزایش بیشتر تولید احتمالا مستلزم سرمایه‌گذاری بیشتر و زمان طولانی‌تری خواهد بود بعید به نظر می‌رسد در یکی دو ماه آینده تغییر چشمگیری در عرضه نفت اوپک+ به وجود آید. کنفرانس اوپک و اوپک+ در ماه دسامبر می‌تواند تصویر بازارهای نفت را روشن‌تر کند چرا که تا آن زمان نتیجه انتخابات کنگره آمریکا و تشدید تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران معلوم خواهد شد. خلاصه پیش‌بینی‌های قیمت نفت برای شش ماه آینده از سوی Investing.com در جدول زیر آمده است.

* آمریکا بر اساس مصوبات قبلی کنگره از اواخر سال ۲۰۱۶ میلادی حجم انبارهای راهبردی نفت خود را از حدود ۶۷۵ میلیون بشکه به ۶۶۰ میلیون بشکه رسانده است (ماخذ دپارتمان انرژی آمریکا). آیین‌نامه‌های مربوط به نگهداری و مدیریت نفت و فرآورده‌های نفتی این انبارهای راهبردی که در اواسط دهه ۱۹۷۰ میلادی و پس از تحریم‌های نفتی کشورهای عربی علیه آمریکا و چند کشور غربی در سال‌های ۱۹۷۴-۱۹۷۳ ایجاد شدند، واردکردن بخشی از این ذخایر به بازار نفت را تنها در شرایط اضطراری، یعنی شرایطی که عرضه نفت به دلایلی خارج از عملکرد عادی بازارهای نفت دچار اختلال شود، تجویز کرده است هر چند در مواردی (مانند نیمه سال ۲۰۱۱میلادی) بخشی از ذخایر این انبارها صرفا برای جلوگیری از افزایش قیمت‌های نفت وارد بازار شد.