گزارش سال ۲۰۲۰ بانک جهانی درباره «انجام کسب‌وکار»، که پنجشنبه ۲۴ اکتبر (۲ آبان) منتشر شد، ایران را از لحاظ شرایط مورد نیاز برای فعالیت اقتصادی، در رده ۱۲۷ در میان ۱۹۰ کشور جهان قرار می‌دهد، که یک رتبه نسبت به سال گذشته بهبود داشته است. در این گزارش، نیوزیلند، سنگاپور، هنگ‌کنگ، دانمارک و کره جنوبی، با توجه به برخورداری از مساعد‌ترین شرایط برای فعالیت‌های اقتصادی، در رده‌های اول تا پنجم ایستاده‌اند و کشور‌های سومالی، اریتره، ونزوئلا، یمن و لیبی در ردیف‌های آخر فهرست بانک جهانی جای گرفته‌اند.

(گزارش بانک جهانی درباره «انجام کسب‌وکار») 

ویژگی‌های فضای کسب‌و‌کار

فضای کسب‌و‌کار و مولفه‌هایش یکی از مهم‌ترین عوامل زاینده شکاف میان دنیای پیشرفته و مرفه و دنیای واپس‌مانده و فلاکت‌زده است. سرمایه‌گذاران، مبتکران، خلاقان، بازرگانان و بانکداران به فضای مساعد و امن برای فعالیت نیاز دارند و از بی‌قانونی و هرج‌و‌مرج و فساد می‌گریزند. آرزوی آن‌ها رفتن به کشور‌هایی است که از لحاظ «انجام کسب‌وکار» بهترین شرایط را عرضه می‌کنند. کره جنوبیِ محروم از منابع زیر‌زمینی فقط با ایجاد فضای کسب‌و‌کار مساعد به ثروت و قدرت دست یافته است، حال آن‌که ونزوئلا به‌رغم برخورداری از مهم‌ترین منابع نفتی جهان، بیش از پیش در فقر فرو می‌رود و مردمانش چاره‌ای جز فرار به سرزمین‌های دیگر ندارند. جای تعجب نیست در همین گزارش بانک جهانی می‌بینیم که از لحاظ فضای کسب‌و‌کار، کره جنوبی در رده پنجم قرار گرفته، حال آن‌که ونزوئلا به رتبه ۱۸۸ بین ۱۹۰ کشور مورد بررسی سقوط کرده است.

فضای کسب‌و‌کار در‌بر‌گیرنده مجموعه مولفه‌هایی است که بر فعالیت بنگاه‌های اقتصادی تاثیر می‌گذارند، ولی در حیطه اختیار و اراده مدیران این بنگاه‌ها نیستند. فرض کنیم مدیر یک بنگاه تولیدی از تمام صلاحیت‌های لازم در زمینه سازماندهی و اداره منابع انسانی و بازار‌یابی و آگاهی از ماشین‌آلات و فناوری و امور مالی و غیره برخوردار باشد، با این همه، از این مدیر توانا کاری ساخته نیست اگر برق مدام قطع و وصل بشود، فضای داخلی و خارجی بنگاه تولیدی در‌گیر ناامنی باشد، دیوانسالاری و فساد مدام سد و مانع به وجود بیاورد، تورم عنان‌گسیخته هرگونه محاسبه‌ای را در هم بریزد و نرخ ارز مدام تغییر کند.

گزارش سالانه بانک جهانی در مورد «انجام کسب‌و‌کار» از سال ۲۰۰۵ به این سو منتشر می‌شود. در این گزارش، بانک جهانی برای ارزیابی فضای کسب‌و‌کار و طبقه‌بندی کشور‌ها بر پایه این شاخص، از ده نماگر استفاده می‌کند: شروع کسب‌و‌کار، اخذ مجوز ساخت‌و‌ساز، دسترسی به برق، ثبت مالکیت، دریافت اعتبار، حمایت از سهام‌داران خرد، پرداخت مالیات، تجارت فرامرزی، اجرای قرار‌داد‌ها و ورشکستگی.

نماگر‌های ده‌گانه خود در‌بر‌دارنده چند مولفه فرعی‌اند. درباره هر یک از این نماگر‌ها، بانک جهانی اطلاعات مورد‌نیازش را با تکیه بر نمونه‌برداری و پرسشنامه و نظر‌سنجی جمع‌آوری می‌کند و برای هر یک از آن‌ها و مولفه‌هایشان، به کشور‌ها از ۱ تا ۱۰۰ امتیاز می‌دهد. معدل حاصل از این ارزیابی جایگاه کشور‌ها را از لحاظ فضای کسب‌و‌کار در سلسله مراتب جهانی مشخص می‌کند. در گزارش سال ۲۰۲۰ بانک جهانی، نیوزیلند با معدل ۸۶/۸ در جایگاه اول و سومالی با معدل ۲۰ در جایگاه آخر قرار دارد.

فضای کسب‌و‌کار در ایران

معدل امتیاز‌های ایران در گزارش سال ۲۰۲۰ بانک جهانی در زمینه «انجام کسب‌و‌کار» از ۵۶/۹۸ به ۵۸/۵ افزایش یافته و جایگاه ایران در ۱۹۰ کشور مورد بررسی با یک پله بهبود، به رده ۱۲۷ رسیده است. در مجموعه ده نماگر ارائه‌شده در این گزارش، معدل کل و جایگاه ایران در پنج عرصه (شروع کسب‌و‌کار، دریافت اعتبار، تجارت فرامرزی، اجرای قرار‌داد‌ها و ورشکستگی) بد‌تر و در پنج عرصه دیگر بهتر شده است. (گزارش بانک جهانی درمورد ایران)

در زمینه‌ای بسیار اساسی، که شرایط لازم برای شروع کسب‌و‌کار است، موقعیت بسیار بد ایران بد‌تر هم شده است. سخن بر سر موانعی است که در مسیر ایجاد کسب‌و‌کار در ایران وجود دارد، از تاسیس نانوایی گرفته تا پایه‌ریزی شرکتی نو‌پا (استارت‌آپ) و رستوران. یک شهروند ایرانی برای تحقق پروژه‌هایش باید از چه مراحلی بگذرد، به چه مدت زمانی نیاز دارد و با چه مشکلاتی روبه‌رو است؟ سال گذشته، ایران در این عرصه حیاتی، که نقش بسیار مهمی در مبارزه با بیکاری دارد، در رتبه ۱۷۳ جهانی قرار داشت و امسال به رتبه ۱۷۸ سقوط کرده است (دوازده رده مانده به آخر). مثلا می‌بینیم هر ایرانی برای شروع کسب‌و‌کار و عبور از مراحل گوناگون باید ۷۲ روز وقت بگذارد، حال آن‌که در نیوزیلند این کار در نصف روز انجام می‌شود.

برای شناخت جایگاه واقعی ایران در عرصه کسب‌و‌کار، مقایسه وضعیت کشور در فضای منطقه‌ای نیز بسیار آموزنده است. در این زمینه، بانک جهانی ۲۰ کشور منطقه خاورمیانه و آفریقای شمالی از جمله ایران را جداگانه بررسی کرده است.

در بررسی این ۲۰ کشور می‌بینیم که امارات متحده عربی از لحاظ فضای کسب‌و‌کار، با معدل ۸۰/۹ در رتبه اول ایستاده است و کشور‌های بحرین، مراکش، عربستان سعودی و عمان مقام‌های دوم تا پنجم را دارند. ایران میان ۲۰ کشور منطقه، رتبه چهاردهم را دارد. حتی فضای کسب‌‌و‌کار در جیبوتی و فلسطین (شامل غرب اردن و نوار غزه) مناسب‌تر از ایران است.

درباره جایگاه ایران در جهان از لحاظ فضای کسب‌و‌کار، تاکید بر یک نکته ضروری است و آن این‌که بانک جهانی در ارزیابی خود عامل مهمی چون فضای بین‌المللی کشور‌ها و تاثیر آن بر فضای ملی کسب‌و‌کار را در نظر نمی‌گیرد. فعالان اقتصادی ایران در چهل سال گذشته، از تنش‌های گوناگون روابط بین‌المللی ایران آسیب فراوان دیده‌اند. بخش‌های اقتصادی گوناگون ایران، از بانکداری گرفته تا سرمایه‌گذاری و بازرگانی، از تحریم‌های خارجی به‌شدت زیان دیده‌اند و ابهام‌ها و تردید‌های ناشی از این وضعیت به مانعی بزرگ سر راه کسب‌و‌کار در ایران تبدیل شده است. اگر این مولفه را به مولفه‌های مورد توجه بانک جهانی در ارزیابی فضای کسب‌و‌کار بیفزاییم، آن‌گاه موقعیت ایران در این عرصه بسیار بد‌تر از آن چیزی است که این نهاد بین‌المللی اعلام کرده است.