وقتی در میانه آذر ماه اعلام شد کنکور سراسری ورود به دانشگاه‌ها در سال ۱۳۹۸ حذف می‌شود، کسانی که از نزدیک دستی بر آتش آموزش عالی و آموزش و پرورش دارند، این جمله را باور نکردند. چون در یک دهه گذشته مقام‌های مسئول بارها تاکید کرده‌اند که حذف کنکور تکلیف قانونی است و هر بار وعده داده‌اند که طی سال آینده یا دو سال بعد انجام می‌شود، اما عملا هیچ اتفاقی نمی‌افتد و ماراتن کنکور همچنان برگزار می‌شود.

درباره موانع اصلی حذف کنکور حرف و حدیث‌ها فراوان است. اما در بین نقدهای متعددی که به برگزاری کنکور وارد می‌شود، عمدتا به دو عامل اشاره می‌شود. پیش از بررسی نقش این عوامل، به طور خلاصه روند شکل‌گیری ایده حذف کنکور از حرف تا عمل را مرور می‌کنیم.

حذف کنکور، از سال ۱۳۴۹ تا سال ۱۳۹۸

کنکور، آزمونی است که برای سنجش دانش و صلاحیت علمی متقاضیان ورود به دانشگاه‌ها برگزار می‌شود. کنکور در کشورهای اروپایی و آمریکا برگزار نمی‌شود و عمدتا کشورهایی مثل ایران و افغانستان و ترکیه و چین و کره جنوبی آن را برگزار می‌کنند.

در ایران اولین بار سال ۱۳۴۸ کنکور سراسری با شرکت حدود ۴۸ هزار داوطلب برگزار شد و از آن سال تاکنون به جز چند سال پس از انقلاب ۱۳۵۷ که دانشگاه‌ها با دستور آیت‌الله خمینی و به منظور اسلامی کردن آن‌ها بسته شد، همیشه برگزار شده است.

ایده حذف کنکور، عمری به درازای خود کنکور در ایران دارد. تنها یک سال پس از برگزاری اولین این آزمون محمدرضا پهلوی، آخرین شاه ایران با لغو آن موافقت کرد و مقرر شد که امتحان‌های سال آخر دبیرستان جای کنکور را بگیرد. قرار بود از سال ۱۳۵۰ کنکور حذف شود. این اتفاق نیفتاد و در سال ۱۳۵۴ مرکز آزمون شناسی ایران تبدیل به سازمان سنجش شد تا مشخص شود سمبه کنکور پر زورتر از این حرف‌ها است.

پس از انقلاب و در اواخر دهه ۱۳۶۰، با افزایش تعداد داوطلبان و ظرفیت محدود پذیرش دانشجو، سازمان سنجش احیا شد. در نزدیک به پنج دهه گذشته، کنکور سراسری به پدیده‌ای استرس‌زا برای متقاضیان و خانواده‌هایشان تبدیل شده است.

به همین دلیل هر از چندگاهی بحث حذف کنکور به طور جدی در رسانه‌ها و مجلس و دولت‌ها مطرح می‌شود. با این حال حتی قانونگذاری برای حذف کنکور نیز نتیجه مطلوبی در پی نداشت. در سال ۱۳۸۶، قانونی در مجلس ایران تصویب شد که به موجب آن دولت مکلف شد در پنج سال، سابقه تحصیلی را جایگزین کنکور کند و کنکور سراسری در نهایت سال ١٣٩٢ حذف شود. اما این اتفاق نیفتاد. هم دولت محمود احمدی نژاد و هم دولت حسن روحانی بر لزوم حذف کنکور تاکید کرده‌اند اما عملا کنکور حذف نمی‌شود. منتقدان حذف کنکور معتقدند ساختار آموزشی کشور برای حذف کنکور آماده نیست. با این حال عدم حذف کنکور یک متهم جدی دیگر هم دارد؛ مافیای کنکور.

آغاز حیات ناشران کتاب‌های کمک آموزشی

از اوایل دهه ۱۳۷۰، سروکله ناشران کتاب‌‌های موسوم به «کمک آموزشی» در جریان ماراتن کنکور پیدا شد. کتاب‌هایی که قرار بودند کمک حال دانش‌آموزان متقاضی ورود به دانشگاه‌ها باشند، به اصل ماجرا تبدیل شدند. تبلیغات ناشران کتاب‌های کمک آموزشی تمام رسانه‌‌ها اعم از تلویزیون و تبلیغات محیطی شهرها را پر کرد. ناشران وعده می‌دادند که با هزینه‌های مشخصی با استفاده از کتاب‌ها، سی‌دی‌‌ها، دی‌وی‌دی‌ها و کنکورهای آزمایشی، قبولی متقاضیان را تضمین می‌کنند. گسترش موسسات کنکور و ناشران کتاب‌های کمک درسی، مقوله آموزش عالی را به یک بازار سودآور برای یک گروه خاص تبدیل کرد.

از «قلم‌چی» گرفته تا «گاج» و «مدرسان شریف» و چندین و چند ناشر دیگر بازار کنکور را در اختیار گرفته‌اند. در حالی که به دلیل تحریم‌ها و شرایط بد اقتصادی، واحدهای تولیدی یکی پس از دیگری تعطیل می‌شوند و به همین دلیل نمی‌توانند در بازار آگهی تلویزیون حضور داشته باشند، آنتن شبکه‌های مختلف تلویزیون ایران در اختیار سوداگران فضای کنکور قرار می‌گیرد.

اما اخیرا بار دیگر دو رویداد، موضوع حذف کنکور را داغ کرد. یکی سخنان یک استاد دانشگاه به نام دکتر سیدمجید حسینی در برنامه‌های پربیننده تلویزیون درباره تبعیض آموزشی و مافیای کنکور و دیگری خبر حذف کنکور در سال آینده.

به رغم اینکه موضوع وجود مافیای کنکور در سال‌های اخیر همیشه شنیده شده، اما آذرماه سال گذشته، فرهاد رهبر، رئیس وقت دانشگاه آزاد اسلامی گفت: برگزاری آزمون و مسائل این‌چنینی دارای هشت ‌هزار ‌میلیارد تومان گردش مالی است که افرادی اجازه نمی‌دهند کنکور حذف شود. باید ببینیم چه کسانی و به چه دلایلی نمی‌گذارند کنکور حذف شود.

علی لاریجانی، رئیس مجلس ایران نیز صریحا سازمان سنجش را مسئول عدم حذف کنکور دانسته و گفته: «شاید اگر آقای نهاوندیان بانی شوند و بروند مرکز سنجش را منحل کنند، این مساله حل می‌شود اما تا آن‌ها هستند نمی‌گذارند این مشکل حل شود.»

کارشناسان آموزشی در ایران می‌گویند یکی از موانع پیش روی حذف کنکور، جزیره‌ای عمل کردن ارگان‌های دخیل در برگزاری کنکور است. به اعتقاد آن‌ها، متقاضیان با سیستم وزارت آموزش درس می‌خوانند اما باید با واسطه سازمان سنجش، با معیارهای وزارت علوم و وزارت بهداشت وارد دانشگاه شوند.

درآمد چند صد میلیاردی تلویزیون از کنکور

سیدمجید حسینی، استاد دانشگاه که این روزها سخنرانی‌های متعدد او درباره تبعیض آموزشی در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود، در لحظاتی پایانی حضورش در یک برنامه زنده تلویزیونی، وقتی خواست درباره مافیای کنکور حرف بزند و با این تذکر مجری مواجه شد که وقت ندارد، معترض شد که تلویزیون به دلیل منافعی که از مافیای کنکور دارد، اجازه صحبت در این مورد را نمی‌دهد.

اگرچه در روزهای اخیر برخی کاربران شبکه‌های اجتماعی با اشاره به پیشینه سیاسی حسینی در حمایت از قالیباف، او را متهم می‌کنند که با حرف‌های پوپولیستی به دنبال حضور در انتخابات مجلس است.

با این حال منفعت داشتن تلویزیون از مافیای کنکوری موضوع پنهانی نیست. تلویزیون جمهوری اسلامی علی رغم اینکه از بودجه دولتی استفاده می‌کند، به دلیل دریافت مبلغ قابل توجهی با پخش آگهی‌ ناشران کتاب‌های کمک‌ درسی، به جریان مدافع کنکور کمک می‌کند. در مورد درآمد صدا و سیما از کنکور ارقام متفاوتی نقل شده است.

صدا و سیما با ۱۳ برنامه آموزشی و مشاوره برای کنکور و پخش هر روز آن‌ها به طور میانگین یک ساعت، بخش زیادی از مافیای کنکور را با درآمد ماهیانه چند صد میلیاردی در دست دارد. طبق تعرفه‌های مشخص‌شده صدا و سیما برای برنامه‌های تبلیغاتی کنکور، جمع کل ۱۳ برنامه در یک‌ساعت، دو میلیارد و ۲۸۹ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان و جمع کل ۱۳ برنامه در یک‌ماه، ۵۷۶ میلیارد و ۹۷۲ میلیون و ۲۰۰ هزار تومان است. این در حالی است که تکرار این برنامه‌های نیز شامل تعرفه می‌شود و هزینه جداگانه‌ای برای آن محاسبه می‌شود. این در حالی است که تلویزیون، شبکه آموزش را با شعار «عدالت آموزشی» راه‌اندازی کرد.

موسسات کنکور و ناشران کتاب‌های کمک آموزشی این ارقام را تکذیب می‌کنند. مثلا ابوالفضل جوکار، مدیرعامل انتشارات گاج، یکی از قدرتمندترین ناشرین کتاب‌های کمک آموزشی در واکنش به سود رسانی میلیاردی این موسسات به صدا و سیما با انتشار قرارداد خود با تلویزیون گفت: آن‌هایی که می‌گویند ما روزی یک میلیارد به صدا و سیما می‌دهیم تقوا و ایمان ندارند. دروغ می‌گویند. کل مبلغ پرداختی درج شده در قرارداد ما و صدا و سیما در یک سال که شامل گاج و کلاغ سفید و زنبور – زیرمجموعه‌های گاج – می‌شود، مبلغ ۲۶.۵ میلیارد تومان است.

این رقم مربوط به آگهی مستقیم است اما ناشران کتاب‌های کمک آموزشی آنتن تلویزیون را برای پخش برنامه‌های مربوط به کنکور می‌خرند. گفته شده قیمت آنتن برای این برنامه‌ها از ساعتی صد میلیون تومان آغاز می‌شود.

روزنامه جوان وابسته به سپاه پاسداران نیز در گزارشی به سیاست‌های صدا و سیما در قبال کنکور انتقاد کرد و نوشت: «در سال گذشته یک موسسه آموزشی برای پخش آگهی‌های بازرگانی رقم ۳۰۰ میلیارد تومان پرداخت کرده تا تبلیغ کلاس‌های کنکور این آموزشگاه از تلویزیون پخش شود.»

سیدمحمد بطحایی، وزیر آموزش و پرورش نیز به تازگی از سیاست‌های صدا و سیما در مورد کنکور انتقاد کرد و گفت: «صدا و سیما با تبلیغ مکرر آگهی کتاب‌های کمک‌ آموزشی، نظام تعلیم و تربیت را دچار چالش می‌کند، ادامه این روند و تبلیغ کتاب‌های کمک‌آموزشی به تقویت حافظه محوری در دانش‌آموزان می‌انجامد و این موضوع مانع تحقق اهداف تعلیم و تربیت است.»

مقاومت سازمان سنجش در برابر حذف کنکور

اما عدم حذف کنکور یک متهم دیگر هم دارد. عده‌ای از کارشناسان بر این باورند که سازمان سنجش نیز به دلیل نفعی که از کنکور می‌برد، عملا با حذف کنکور مخالف است.

احمد حج‌فروش، پژوهشگر حوزه تعلیم‌ و تربیت، در این مورد به روزنامه شرق گفت: «مجلس دو قانون را برای حذف کنکور تصویب و ابلاغ کرده؛ اما وزارت علوم در ١٠ سال گذشته به بهانه‌های مختلف آن را اجرا نکرده است. هرچند آموزش‌ و پرورش بر اجرای قانون تاکید دارد؛ اما با مدیریت ضعیفی که در این مدت (به‌ویژه در مرکز سنجش این وزارتخانه) بوده، بهانه را برای سازمان سنجش آموزش عالی فراهم کرده است.

در١٠ شهریور ۱۳۹۲ قانون دیگری تصویب شد که به گفته آقای حج‌فروش بر اساس آن قرار بود ضریب سابقه تحصیلی از ٢٥ درصد در سال ١٣٩٢ پس از پنج سال (در سال ١٣٩٦) به ٨٥ درصد برسد، ولی سازمان سنجش از این اعداد به ‌نفع کنکور درآمدزای سازمان خویش، بهره‌برداری خاص کرده است. به‌طوری‌ که ضریب کنکور در سال ۱۳۹۶ عملا به میزان ۱۰۰ درصد اعمال شد و ضریب سابقه تحصیلی به صفر تنزل یافت‌.

ابراهیم خدایی، رئیس سازمان سنجش کشور اخیرا درباره درآمد این سازمان از کنکور گفت: «برای ۶ میلیون نفر آزمون برگزار می‌کنیم و ۱۲۵ میلیارد تومان درآمد دارد که به لحاظ قانون مقداری از آن کسر می‌شود و ۱۰۵ تا ۱۱۰ میلیارد تومان باقی می‌ماند.»

او درباره اتهام سود بردن سازمان سنجش از موسسات کنکور نیز گفت: «صدور مجوز موسسات آموزشی و نظارت بر آن‌ها بر عهده آموزش و پرورش است، درآمد این موسسات را هم ما نمی‌دانیم. آموزش و پرورش ۴ تا ۵ درصد از درآمد موسسات را دریافت می‌کند.»

خدایی پس از انتشار خبر حذف کنکور از سال آینده اعلام کرد کاملا موافق حذف آن است، اما به گفته او، باید یک جایگزین برای آن تعریف شود که اعتماد اجتماعی به آن وجود داشته باشد و بتواند عدالت آموزشی را برقرار کند.