بحران ناشی از بلایای طبیعی در همه‌ جوامع پیش می‌آید اما تفاوت است میان سه نوع مدیریت این گونه بحران‌ها: ۱) مدیریت برای پیشگیری از بحران که مبتنی است بر تحقیق علمی و استفاده از فناوری برای به حداقل رساندن ضایعات انسانی و مالی در شرایط بحران، ۲) مدیریت بحران که استفاده از همه‌ امکانات دولتی، عمومی و خصوصی برای به حداقل رساندن ضایعات در شرایط بحران‌های طبیعی و اجتماعی را گریزناپذیر می‌کند و ۳) مدیریت اعتراضات در شرایط بحران که عبارت است از اقداماتی که بیشتر جنبه‌ نمایشی و رفع‌و‌رجوع دارند مثل فرافکنی و اطمینان‌بخشی‌های بی‌پایه و قدرت‌نمایی‌های بی‌اساس. این نوع مدیریت بنا دارد آشفتگی و ناهماهنگی نهادها، نبودِ برنامه‌ریزی و مدیریت علمی و فقدان قدرت نهادهای عمومی را به زیر قالی بفرستد و به فرافکنی مسئولیت‌ها در شرایط بحران بپردازد. مدیریت در جمهوری اسلامی عمدتا از نوع سوم است. این موضوع را در سه بخش توضیح می‌دهم.  

شاهکارهای مدیریتی

در شرایط عادی، خسارت اشتباه‌ها و خطاهای مدیران کمتر آشکار می‌شود، اما با بروز بحران بلایای طبیعی، تاثیر آن بر جان و مال شهروندان بیش از پیش به چشم می‌آید. وقتی مسیل آب باران در شهر شیراز به خیابان تبدیل می‌شود (در حالی‌که نویسنده این مطلب در دوران تحصیل در شیراز در سال‌های ۵۷ تا ۶۴ دو بار شاهد سیل در این مسیر بوده است)، با وقوع سیل صدها اتومبیل را آب می‌برد و ده‌ها تن کشته و ده‌ها تن دیگر زخمی می‌شوند. وقتی مسیر راه‌آهن در منطقه‌ای باران‌خیز مثل آق قلا به گونه‌ای ساخته می‌شود که آب هیچ راه گریزی ندارد، برای رفع سیل باید این خط آهن را منفجر کرد. گذاشتن چند لوله‌ آب زیر نقاط مختلف خط راه‌آهن نه تنها باعث برون‌رفت آب می‌شد، بلکه دیگر به انفجار خط راه‌آهن نیازی نبود. راه کمربندی پیرامون آق‌قلا نیز بدون تعبیه مسیرهای جریان آب ساخته شده است و همین باعث شده است سطح آب در شهر بالا برود.

این‌ها فقط چند مورد از خطاهای مدیریتی بود که در این بحران آشکار شد.

مدیریت بحران

در شرایط مدیریت بحران نیز مدیران جمهوری اسلامی ایران غایب‌اند. حداقل از یک هفته قبل روشن بوده است که در برخی استان‌ها سیل می‌آید، اما استاندار گلستان زمان سیل در سفر خارجی بوده است و رییس دولت نیز در تعطیلات بهاره در قشم. این‌ها زمان وقوع سیل باید در جلسه‌ مدیریت بحران حضور پیدا می‌کردند. مدیران جمهوری اسلامی شایستگی مدیریت کشور در شرایط بحران را ندارند. در این شرایط، امداد رسانی به‌طور انحصاری در اختیار دولت بوده و حضور افراد داوطلب و باز کردن حساب غیر‌دولتی برای کمک را ممنوع کرده است و کمک‌رسانی را به سپاه و بسیج واگذار کرده است تا اگر کاری برای مردم انجام می‌شود، فقط سپاه از اعتبار آن برخوردار شود.

هشدارها و مسئولیت‌ها

در ایران، اصولا نه نهادهای دولتی پیش از و در شرایط بحران هشدارهای لازم را به مردم می‌دهند و نه مردم به علت بی‌اعتمادی این هشدارها را جدی می‌گیرند. در شرایط پیش‌بینی سیل، هشدارهای زیر باید داده شود:

۱) به اخبار هواشناسی منطقه‌ خود توجه کنید که معمولا می‌توانند از یک هفته قبل تحولات جوی را پیش‌بینی کنند.

۲) در شرایط بارندگی اصولا از اتومبیل استفاده نکنید و در خانه بمانید.

۳) اگر به هر دلیل در زمان سیل، در خودرو و مشغول رانندگی بودید، از میان آب رانندگی نکنید.

۴) به محل‌های امنی که از یک هفته قبل در نظر گرفته شده است پناه ببرید و در آن محل‌ها بمانید. طبیعی است که در این محل‌ها، اعم از استادیوم، مدرسه، دانشگاه، وسایل رفاه و خواب مردم باید از پیش فراهم شده باشد.

آشنایی با این نظام هشداردهی تنها با دنبال کردن اخبار یکی از این گونه رویدادها در ایالات متحده یا هر کشور توسعه‌‌یافته‌ای ممکن می‌شود و به دانش پیشرفته‌ای مثل فرستادن انسان به کره‌‌ ماه نیاز ندارد.

از این رو، تک‌تک شهروندان ایرانی باید این سوالات را از مقامات بپرسند:

۱) با توجه به پیش‌بینی‌های هواشناسی، چرا مناطق سیل‌خیز را از سکنه خالی نکرده‌اند؟

۲) چرا قبل از وقوع بحران (و نه بعد از آن)  به مسافران نوروزی و مردم آن مناطق هشدارهای لازم در مورد سفر نکردن به مناطق سیل‌خیز (که با توجه به آمارهای ۷۰ ساله در ایران موجود است) نداده‌اند؟

۳) چرا با علم به ناتوانی حکومت در مدیریت بحران، از کمک‌های مردمی جلوگیری کرده‌اند و مقامات حتی تهدید کردند که حساب‌های مردمی را در صورت گشایش خواهند بست؟ و

۴) چرا از قبل، در هر استان و شهر، مراکزی را به‌عنوان پناهگاه اعلام نکرده بودند تا مردم در آن‌ها مستقر شوند؟

مدیریت اعتراضات

برکناری استاندار گلستان، صدور دستورات دیگر استانداران مبنی بر ممنوع الخروجی مدیران از استان در چند روز آینده و بازگشت روحانی از سفر قشم به تهران به مدیریت بحران هیچ کمکی نمی‌کند، بلکه فقط برای حفظ شغل در این شرایط و درست کردن صورت قضایا بوده است. این بار هم، مثل گذشته، هیچ‌کس مسئولیت جان‌های از‌کف‌رفته در نقاط مختلف کشور را بر عهده نخواهد گرفت و هیچ‌کس از شهروندان عذرخواهی نخواهد کرد و هیچ‌کس به دلیل بی‌کفایتی استعفا نخواهد کرد.