بشر پیوسته در حال تغییر و دستکاری جهان است. دشت‌ها و مزارع را آتش می‌زند، جنگل‌ها را به مزرعه تبدیل می‌کند، گیاهان و حیوانات گوناگون پرورش می‌دهد. اما بشر فقط جهان بیرون را تغییر نمی‌دهد‌ــ جهان درون را نیز مهندسی می‌کند و ذهن و روان را تغییر می‌دهد.

یک راه برای این کار به‌روز‌رسانی «نرم‌افزار» ذهنی با افسانه‌ها، مذهب، فلسفه و روانشناسی است. راه دیگر تغییر «سخت‌افزار» ذهنی است‌ــ مغز. و این کار با شیمی ممکن است.

امروزه، بشر از هزاران ترکیب روان‌گردان استفاده می‌کند تا تجربه و احساسی دیگرگونه از جهان داشته باشد. بسیاری از این ترکیب‌ها از گیاهان و قارچ‌ها گرفته می‌شوند، و بقیه صنعتی تولید می‌شوند. برخی مثل قهوه و چای هشیاری را افزایش می‌دهند؛ بقیه مثل الکل و مخدر هشیاری را کم می‌کنند. داروهای اعصاب و روان روی خلق‌و‌خو تاثیر می‌گذارند، در حالی که توهم‌زاها واقعیت را تغییر می‌دهند.

ما شیمی مغز را به دلایل گوناگون تغییر می‌دهیم، از این مواد در موقعیت‌های تفریحی، اجتماعی، درمانی و آیینی استفاده می‌کنیم. اما از کی، کجا و چرا آغاز شد؟

سرخوشی در دوره پلیستوسن (۲/۵ میلیون تا ۱۰ هزار سال پیش)

با توجه به علاقه بشر به الکل و مخدر، شاید تصور کنید نشئگی سنتی باستانی و حتی ماقبل تاریخ است. به گفته برخی پژوهشگران، نقاشی‌های ماقبل تاریخ غارها محصول ذهنی است که سطح هشیاری‌اش دستکاری و دگرگون شده بود. بقیه می‌گویند مخدرها بانی تکامل هشیاری ذهن بشر بودند. اما شواهد باستان‌شناسی چندانی مبنی بر استفاده از مخدر در دوران ماقبل تاریخ وجود ندارد.

به احتمال زیاد شیوه زندگی شکارچی‌ـ‌گردآورنده‌های آفریقا مشابه پیشینیان است. قانع‌کننده‌ترین شاهد کاربرد مخدرها گیاه احتمالا توهم‌زای «کیش» است که درمانگرهای بوشمن استفاده می‌کنند، و باعث می‌شود افراد «مدتی از خود بیخود شوند». اما این‌که بوشمن‌ها در طول تاریخ تا چه میزان از مخدرها استفاده می‌کردند محل بحث است، و غیر از این مورد، شواهد چندانی از استفاده شکارچی‌ـ‌گردآورنده‌ها از مخدر در دست نیست.

این بدین معناست که به‌رغم تنوع گیاهان و قارچ‌ها در آفریقا، انسان‌های نخستین به‌ندرت از مخدرها استفاده می‌کردند، شاید فقط برای ایجاد خلسه در مراسم‌های آیینی. شاید به‌دلیل سبک زندگی‌شان، به‌ندرت نیاز به گریز را احساس می‌کردند. 

خروج از آفریقا

بشر ۱۰۰ هزار سال پیش از آفریقا مهاجرت کرد، به جست‌وجوی سرزمین‌های تازه رفت و با مواد جدیدی مواجه شد. در نواحی مدیترانه، خشخاش را کشف کردند و در آسیا، چای و شاهدانه را.

باستان‌شناسان شواهدی از مصرف تریاک در اروپا در ۵۷۰۰ سال قبل از میلاد یافته‌اند. در حفاری‌های باستان‌شناسی در آسیا، دانه‌های شاهدانه با قدمت ۸۱۰۰ سال قبل از میلاد به دست آمده است. به گفته هرودوت، مورخ یونانی، سکاها در ۴۵۰ سال قبل از میلاد علف می‌کشیدند و نشئه می‌شدند. چای هم از ۱۰۰ سال قبل از میلاد در چین دم می‌شده است.

ممکن است اجداد ما پیش از شواهد باستان‌شناسی موجود، سراغ تجربه مواد رفته باشند. سنگ و سفال‌ها باقی می‌مانند اما گیاهان و مواد شیمیایی به‌سرعت می‌پوسند. تا جایی که می‌دانیم، احتمال دارد نئاندرتال‌ها اولین انسان‌هایی باشند که حشیش می‌کشیدند. اما شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد کشف و استفاده فزاینده از مواد روان‌گردان بعدتر اتفاق افتاده است، پس از انقلاب نوسنگی در ۱۰ هزار سال قبل از میلاد، وقتی بشر یکجانشینی و کشاورزی را آغاز کرد.

روان‌نوردهای آمریکایی

وقتی شکارچیان ۳۰ هزار سال پیش، بامشقت از برینگ‌لند بریج عبور کردند و به آلاسکا رفتند و راهی جنوب شدند، تنباکو، کاکائو و ماته را کشف کردند. اما به دلایلی، بومی‌های آمریکا مجذوب گونه‌های توهم‌زا شدند.

گیاهان توهم‌زای آمریکا کاکتوس پیوت، کاکتوس سان‌پدرو، داتورا، سالویا، باقالی آنادنانترا، آیاواسکا و بیش از ۲۰ گونه قارچ روان‌گردان را شامل می‌شد. بومی‌های آمریکا همچنین شیوه مصرف استنشاقی تنباکو و مواد توهم‌زا را ابداع کردند. آن‌ها اولین کسانی بودند که مخدرها را از راه بینی مصرف می‌کردند، و اروپایی‌ها بعدها از آن‌ها یاد گرفتند.

مصرف توهم‌زاها در آمریکا فرهنگی کهن است. بررسی‌ها نشان داده است قدمت استفاده از پیوت به ۴۰۰۰ سال قبل از میلاد می‌رسد. در بولیوی بسته کوکایینی یافت شده است که ۱۰۰۰ سال قدمت دارد.

ابداع الکل

با رواج کشاورزی، تولید نوشیدنی‌های الکلی هم ممکن شد. مازاد شکر و نشاسته حاصل از کشاورزی پوره و رها می‌شد تا تخمیر شود و به مشروبی قوی تبدیل شود.

بشر الکل را بارها در جاهای گوناگون ابداع کرد. قدیمی‌ترین نوشیدنی الکلی برمی‌گردد به ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد در چین. شراب ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد در قفقاز تخمیر شد؛ سومری‌ها آبجو را ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد عمل آوردند. در آمریکا، آزتک‌ها پولکه را از همان گیاه آگاوی گرفتند که امروز برای تکیلا استفاده می‌شود؛ اینکاها چیکا، نوعی آبجوی ذرت، درست می‌کردند.

در حالی که به نظر می‌رسد توهم‌زاها در آمریکا اهمیت ویژه‌ای داشته‌اند، تمدن‌های اوراسیا و آفریقا الکل را ترجیح می‌دادند. شراب بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ یونانی و رومی بوده است و با سدر پسح یهودی‌ها و مراسم عشای ربانی مسیحی‌ها در هم آمیخته است.

سرمستی و تمدن بشر

کاوش‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد مصرف الکل و مواد مخدر چند هزاره قدمت دارد. اما شواهد چندانی در دست نیست که شکارچی‌ـ‌گردآورنده‌های نخستین از آن‌ها استفاده می‌کردند. شاید با ایجاد جوامع کشاورز و تمدن‌ها، مصرف مواد هم رایج شد. اما چرا؟

ممکن است تمدن‌های بزرگ در تمام زمینه‌ها دست به نوآوری زده باشند، از سفال و منسوجات و فلز گرفته تا مواد روان‌گردان. شاید الکل و مخدر به گسترش تمدن کمک کرده‌اند‌ــ شادنوشی به افراد کمک می‌کند راحت‌تر معاشرت کنند، تغییر نگاه خلاقیت را تقویت و کافئین بهره‌وری را بیشتر می‌کند.

احتمال دیگر این است که استفاده از مواد روان‌گردان پیامد و واکنشی به مصائب بشری بوده است. جوامع بزرگ مشکلات بزرگ ایجاد می‌کنند‌ــ جنگ، طاعون، نابرابری‌ها در قدرت و ثروت‌ــ که افراد در مقابلشان به‌نسبت ناتوان‌اند. شاید افراد وقتی نمی‌توانستند شرایط را تغییر دهند، تصمیم می‌رفتند ذهن و روانشان را تغییر دهند.