به یاد داریم در واکنش به موضع ترامپ که گفته بود برجام را پاره خواهد کرد، آیت الله خامنه‌ای گفته بود برجام را آتش خواهد زد. اما، پس از خروج امریکا از برجام، رهبر جمهوری اسلامی نه تنها برجام را آتش نزد بلکه موافقت مشروط خود را با برجام اروپایی (برجام بدون حضور امریکا) اعلام داشت.

بدین ترتیب، فاز مذاکرات با اروپا برای نجات برجام آغاز شد. این رویکرد ایران گرچه مغایر با موضع رهبر جمهوری اسلامی بود، اما، مبتنی بر واقعگرایی است؛ واقعگرایی که اولاً خروج ایران از برجام پرهزینه است و ثانیاً چنین اقدامی از سوی ایران این ظرفیت را دارد تا بار دیگر مانند دوران اوباما اتحادیه اروپا و امریکا را علیه ایران متحد سازد. ناگزیر نگه داشتن «آب باریکه» برجام اروپایی مقتضای خرد تشخیص داده شده است.

در همین راستا، نخستین سفر اروپایی روحانی به دو کشور سوئیس و اتریش 12 و 13 تیر ماه  پس از خروج امریکا و فرش قرمزی که برای روحانی و هیأت همراه پهن شد، اگر تنها یک پیام داشته باشد این است که ایران تصمیم خود را برای باقی ماندن در برجام گرفته است. اینک هیچ شواهدی در دست نیست که ایران به دنبال خروج از برجام باشد چه رسد به اینکه به گفته خامنه ای به دنبال آتش زدن آن باشد.

به عبارت دیگر، از دیدار روحانی با مقامات ارشد سوئیس و اتریش می‌توان به این نکته دست یافت که از نظر ایران و اروپا حفظ برجام اینک یک ضرورت مشترک و نشانی از همگرایی ( convergence) در مقابله با «یکجانبه‌گرایی» امریکاست.

از سوی دیگر، انتخاب دو کشور سوئیس و اتریش برای سفر اروپایی روحانی حاوی معنا و مفهوم سمبلیک نیز هست. سوئیس و اتریش دو کشوری هستند که میزبانی ماراتون مذاکرات برجام را برعهده داشتند؛ مذاکراتی که طولانی‌ترین در تاریخ دیپلماسی جهان بود.

به بیان دیگر، این دو کشور بیش از دیگر کشورهای اروپایی ناخرسند از هدر رفتن دستآوردی هستند که کشورهای‌شان نقش موثر در به ثمر نشستن بر جام داشتند. برای این کشورها خشنود کننده نیست ترامپ به چرخش قلمی، تلاش دو ساله آنان را به هدر دهد به ویژه اینکه شاهد دیگر رفتارهای مخاصمت‌آمیز و تحقیرآمیز ترامپ با اروپا نیز هستند.

اتریش رییس اتحادیه اروپا، سوئیس حافظ منافع امریکا و عربستان

برگزیدن سوئیس و اتریش افزون بر اینکه نشانی از نقش موثر این دو در میزبانی برجام است، از زاویه دیگر نیز حائز اهمیت است. اتریش اندکی پیش از سفر روحانی ریاست دوره‌ای اتحادیه اروپا را از۱۰ تیر برعهده گرفته و به اقتضای این موقعیتش می‌تواند تمام تلاش خود را برای حفظ دستاورد دیپلماتیکی که اتحادیه اروپا با ایران به دست آورده، مبذول کند.

اما، سوئیس نیز از جایگاه ویژه‌ای در روابط خود با ایران برخوردار است. به رغم همه اختلافاتی که اروپا و امریکا اینک با هم دارند، نباید از یاد برد که سوئیس کشور حافظ منافع امریکا در ایران است همچنان که از آبان ۱۳۹۶ این کشور حافظ منافع عربستان نزد ایران و حافظ منافع ایران نزد عربستان نیز است.

به عبارت دیگر، سوئیس تنها کانال ارتباط رسمی دیپلماتیک ایران با دو کشور عربستان و آمریکاست. این یعنی سوئیس به اقتضای این موقعیت منحصر بفردش نزد سه کشور ایران، عربستان و امریکا می‌تواند واسط گفت‌وگوهای محرمانه بین ایران و عربستان از یک سو و ایران و امریکا از سوی دیگر باشد.

گمانه زنی در خصوص اینکه مذاکراتی محرمانه در این سفر به وساطت سوئیس انجام گرفته باشد از آن جهت محتمل است که یک روز پیش از سفر روحانی به اروپا، محمدجواد ظریف طی سفری کوتاه به عمان با یوسف بن علوی، همتای عمانی خود دیدار و گفت‌وگو کرد. رسانه‌های ایران و عمان مطلقاً هیچ مفادی از این مذاکرات را به بیرون درز نداده‌اند چرا که مفاد مذاکرات به طور کلی از انظار رسانه‌ها دور نگه داشته شده است ولی می توان گمان داشت به روال گذشته که عمان واسط ایران و امریکا بود، ظریف با در پیش بودن سفر روحانی به اروپا پیام‌هایی را به طرف امریکایی یا عربستانی یا هر دو آن ها ارسال کرده و انتظار داشته که در سوئیس از حافظ منافع عربستان و امریکا بشنود.

شاید سیگنال‌های پررنگی که روحانی در این سفر فرستاد مبنی بر ماندن در برجام، آن گونه که خواست ترامپ است و آمادگی ایران برای مذاکره درباره یمن که معضلی بزرگ برای عربستان است، برآیند همین گفت‌وگوهای پنهانی است که انجام شده ولی از انظار عمومی به دور نگه داشته شده است.

بسته اروپایی

با پایان سفر روحانی و بازگشت او به تهران، جواد ظریف در تور اروپایی باقی خواهد ماند. قرار است او با خانم موگرینی گفت‌وگوها را درباره بسته پیشنهادی اروپا داشته باشد.

مهم ترین محور مذاکرات ظریف و موگرینی این است که بار دیگر شریان سیستم بانکی کشور (سوئیفت) مسدود نشود.

از این رو، حسن روحانی می‌داند که گرفتن چنین تضمینی در گرو تضمین به اروپا مبنی بر «نزاکت رفتاری» در جلوگیری از پولشویی و کمک مالی به تروریسم است که لوایح آن را به مجلس تقدیم کرده ولی با مخالفت «دلواپسان» و از آن بالاتر شخص آیت الله خامنه‌ای مواجه شده است.

از این رو، درز خبر محرمانه مبنی بر نامه روحانی به شورای نگهبان در جهت تسریع در تصویب «لایحه پیوستن به کنوانسیون بین‌المللی مقابله با تأمین مالی تروریسم و مبارزه با پولشویی» در آستانه سفر اروپایی روحانی در این راستا قابل تفسیر است که روحانی برای گرفتن چنان تضمینی مبنی بر مسدود نشدن سوئیفت ایران و متعاقب آن دریافت بسته سخاوتمندانه اروپا تمام تلاش خود را مبذول کرده و می کند تا لوایح مزبور را از تصویب مجلس بگذراند و در عوض همگرایی ایران و اروپا در این زمینه‌ها تقویت شود.

این در حالی است که او مطلقا به حوزه اختلاف اروپا با دولت جمهوری اسلامی درباره حقوق بشر واکنش نشان نداد و از کنار آن با سکوت گذشت که بعید است در بسته پیشنهادی اروپا از آن غفلت ورزیده شود.