بسیاری از مردم کشورهای پیشرفته دوزهای واکسن کرونای خود را دریافت کرده‌اند، اما هنوز مطمئن نیستند ایمنی ایجاد شده در بدن چقدر دوام دارد. بسیاری از افراد می‌خواهند بدانند آیا تزریق واکسن «یادآوری» لازم است و در این صورت بهترین زمان و بهترین واکسن کدام است. پژوهشگران خود چیز زیادی در این‌باره نمی‌دانند و هم‌اکنون در حال انجام آزمایش‌های بالینی واکسن‌های یادآوری هستند، اما امیدوارند نتایج تحقیقات بتواند به آنها کمک کند تا شیوع و گسترش احتمالی موج‌ها و گونه‌های جدید ویروس کرونا را تا پیش از زمستان مهار کنند. نیویورک تایمز در مقاله‌ای به سوالات مختلف درباره واکسن‌های یادآوری و تقویت‌کننده پرداخته است.

در حالی‌که کشورهای پیشرفته به هدف خود برای واکسیناسیون کامل جمعیت نزدیک می‌شوند، بسیاری در پی آنند که بدانند واکسن تا چه مدت از آن‌ها محافظت می‌کند. 

پژوهشگران با پرسش‌های زیادی درباره دوزهای تقویت‌کننده و یادآوری برای واکسن ویروس کرونا روبه‌رو هستند اما هنوز پاسخی برای آن‌ها ندارند. موسسه ملی سلامت (بهداشت) آمریکا اخیرا اعلام کرد آزمایش بالینی جدیدی روی افرادی که کاملا واکسینه شده‌اند برای سنجش میزان ایمنی بدن با تزریق واکسن انجام داده است. هدف از این آزمایش تشخیص طول مدت زمانی است که واکسن از بدن در مقابل ابتلا به ویروس محافظت می‌کند و اینکه آیا تزریق دوز يادآوری و تقویت‌کننده باعث افزایش میزان پادتن در بدن می‌شود یا نه. 

دکتر ادوارد بلونگیا، پزشک و اپیدمیولوژیست (همه‌گیر‌شناس) در موسسه تحقیقات کلینیک مارشفیلد در آمریکا می‌گوید: «دانسته‌های ما در مورد واکسن یادآوری کرونا، شبیه به پرسه‌ زدن در آب‌های ناشناخته، بسیار ناچیز است.» 

چرا ما باید هر ساله واکسن آنفولانزا بزنیم‌، اما دو نوبت واکسن سرخک در دوران کودکی می‌تواند ما را برای همیشه ایمن کند؟

عوامل بیماری‌زای مختلف به شیوه‌های متفاوتی بر سیستم ایمنی بدن ما تاثیر می‌گذارند. در مورد برخی بیماری‌ها مانند سرخک ، بدن با یک بار ابتلا برای همیشه در مقابل بیماری ایمنی پیدا می‌کند اما در مورد برخی دیگر از عوامل بیماری‌زا، قدرت دفاعی سیستم ایمنی بدن در مقابل بیماری به مرور زمان کاهش می‌یابد.

از برخی جنبه‌های مهم، واکسن مانند عفونت‌های طبیعی بدون اینکه واقعا بیمار شویم  کار می‌کند. واکسن  سرخک می‌تواند مصونیت مادام العمر ایجاد کند اما تاثیر واکسن کزاز به مرور زمان کم می‌شود و کارشناسان توصیه می کنند افراد هر ۱۰ سال یک بار واکسن یادآوری علیه این بیماری تزریق کنند.

از طرفی، گاهی اوقات خود ویروس تغییر می‌کند و نیاز به تقویت کننده‌ای برای ایجاد سیستم دفاعی جدید و متناسب، ضروری است. ویروس‌های آنفولانزا به قدری قابل تغییراند که هر ساله تزریق یک واکسن جدید لازم است.

جایگاه واکسن‌های کووید-۱۹ در مقایسه با دیگر واکسن‌ها از نظر ایجاد ایمنی چگونه است؟

پاسخ این است که ما هنوز در ابتدای راه هستیم و هنوز در مورد میزان تامین ایمنی واکسن کرونا اطلاعات روشنی نداریم. 

دکتر کرستن لایک، متخصص واکسن در دانشکده پزشکی دانشگاه مریلند می‌گوید: «ما حتی در آزمایش‌های بالینی نمی‌دانیم  که میزان ایمنی بدن در طول یک سال چقدر خواهد بود.»

اما علائم اولیه دلگرم کننده است. پژوهشگران از برخی افراد که در آزمایش‌های بالینی شرکت کرده‌اند خون گرفته و میزان پادتن‌های بدن آن‌ها را بعد از تزریق واکسن اندازه گرفته‌اند. نتایج نشان می‌دهد که میزان پادتن به تدریج کم می‌شود اما سرعت آن به قدری کم است که می‌توان مطمئن بود که بدن برای مدت طولانی در مقابل بیماری ایمن خواهد بود. افرادی که مبتلا شده و سپس واکسن دریافت کرده‌اند ممکن است حتی از ایمنی با دوام‌تری برخوردار شوند.

دکتر بلونگیا معتقد است این احتمال وجود دارد که تزریق واکسن، تا سال‌ها در برابر بیماری مصونیت ایجاد کند. اگر این احتمال قوی باشد شاید سال‌ها نیازی به واکسن‌های یادآوری وجود نداشته باشد. 

آیا ایمنی ایجاد شده با واکسن‌های مختلف ویروس کرونا، متغیر است؟

بله احتمالا.  دانشمندان نیز دریافته‌اند که واکسن‌های مختلف با استفاده از فن آوری‌های مختلف از نظر کارآیی متفاوت‌اند. قوی‌ترین واکسن‌ها فایزر وبیون تک و مدرنا هستند که مبنای هر دو واکسن مولکول‌های آ‌ران‌آ( RNA) است. واکسن‌های متکی به ویروس‌های غیرفعال، مانند واکسن چینی سینو فارم  و واکسن هندی بهارات بیوتک، ثابت شده که تا حدودی کارآیی کمتری دارند.

این احتمال وجود دارد که ایمنی بدن  در برابر واکسن‌هایی که کارایی کمتری مانند سینوفارم دارند، زودتر از بین برود. واکسن سینوفارم در آزمایش‌های بالینی ۷۸ درصد کارآیی داشته و هم‌اکنون نشانه‌هایی از محو شدن ایمنی ایجاد شده توسط آن دیده شده است. امارات متحده عربی و بحرین هم‌اکنون به افرادی که واکسن سینوفارم دریافت کرده‌اند دوزهای یادآوری برای تقویت ایمنی روبه کاهش آن‌ها ارائه می‌دهند.

چگونه متوجه شویم که واکسن کارآیی خود را در بدن از دست داده است؟

پژوهشگران در حال تلاش برای پیدا کردن زیست‌نشانگرهایی (Biomarkers) هستند که بتواند برای تشخیص میزان مصونیت بدن در مقابل ویروس کرونا کمک کند. شاید یکی از این زیست‌نشانگرها وجود سطح مشخصی از پادتن به عنوان معیار سنجش باشد؛ به این معنا که اگر پادتن‌های موجود در خون بدن بالاتر از این سطح باشد مصونیت بالاست و اگر پایین‌تر مصونیت کمتر و خطر ابتلا به ویروس بیشتر است. 

مطالعات اولیه نشان می‌دهد این زیست‌نشانگرها برای ویروس کرونا وجود دارند و پژوهشگران در حال جست‌وجوی آن‌ها هستند. کارشناسان معتقدند دستیابی به چنین اطلاعاتی کمک بزرگی خواهد کرد. 

در مورد گونه‌های جهش یافته چطور؟ 

شاید برای مقابله با گونه‌های جهش‌یافته به واکسن یادآوری نیاز داشته باشیم، اما این هنوز کاملا مشخص نشده است. 

ظهور گونه‌های مختلف جهش‌یافته در ماه‌های اخیر تحقیق در مورد ضرورت واکسن یادآوری را سرعت بخشیده است. برخی از گونه‌های جهش‌یافته  ممکن است قابلیت این را داشته باشند که به سرعت گسترش پیدا کنند و برخی دیگر ممکن است باعث تضعیف کارایی واکسن‌های موجود شوند. اما به هر جهت پژوهشگران در حال حاضر فقط سرنخی در مورد چگونگی عملکرد واکسن‌های مختلف در مقابل گونه‌های جهش‌یافته دارند. 

به عنوان مثال ماه گذشته، پژوهشگران در قطر مطالعه‌ای درباره واکسن فایزر بیون‌تک منتشر کردند که بین ماه‌های دسامبر و مارس به بیش از یک چهارم میلیون نفر از ساکنان این کشور تزریق شده بود.

آزمایش‌های بالینی نشان داد که این واکسن ۹۵ درصد کارایی در برابر گونه اولیه ویروس کرونا دارد. اما گونه‌ای به نام آلفا، که برای اولین بار در بریتانیا  شناسایی شد، کارایی را به ۸۹/۵ درصد کاهش داد. گونه‌ای که برای اولین بار در آفریقای جنوبی شناخته شد و به بتا معروف است، اثر واکسن را تا ۷۵ درصد کاهش داد. اما این واکسن در مقابل هر دو نوع گونه جهش‌یافته از بروز حالت شدید، بحرانی و یا کشنده بیماری جلوگیری می‌کند.

صرفا به این دلیل که یک گونه جهش‌یافته می‌تواند واکسن‌های موجود را کم‌اثرتر کند، به این معنی نیست که به یک مشکل گسترده تبدیل خواهد شد. به عنوان مثال،  گونه بتا در کشورهایی که برنامه واکسیناسیون قوی داشته‌اند، مانند اسرائیل، بریتانیا و آمریکا نادر است. اگر گونه بتا نادر بماند، تهدیدی جدی محسوب نخواهد شد. 

اما فرآیند تکامل تدریجی هنوز جای زیادی برای بازی با ویروس کرونا دارد. پژوهشگران نمی‌توانند احتمال ظهور و گسترش گونه‌های جهش‌یافته جدید درماه‌های آینده را رد کنند.

آیا با ظهور گونه‌های جدید جهش‌یافته به واکسن‌های یادآوری قوی‌تری نیاز داریم؟

هنوز مشخص نیست. برخی دانشمندان مطمئن نیستند ایمنی ایجاد شده در بدن در مقابل گونه اولیه ویروس کرونا، باعث محافظت کافی در برابر گونه‌های جهش‌یافته شود. اما ممکن است واکسنی که به طور مشخص برای مقابله با یک نوع گونه جهش‌یافته طراحی شده است موثرتر باشد. 

شرکت فایزر آزمایش هر دو گزینه را آغاز کرده است. برخی از داوطلبان که قبلا دو دوز واکسن خود را دریافت کرده‌اند‌، دوز سوم از همان واکسن را به عنوان یادآوری دریافت می‌کنند. به عنوان بخشی از همین آزمایش، پژوهشگران به سایر داوطلبان یک واکسن آزمایشی که برای مقابله با گونه جهش‌یافته بتا طراحی شده ارائه خواهند داد. 

جریکا پیتس مدیر روابط جهانی رسانه‌ در شرکت فایزر می‌گوید: « بر اساس آنچه تاکنون آموخته‌ایم، ما فکر می‌کنیم تا زمانی که شیوع بیماری‌های سارس-کووید-۲ و کووید-۱۹ کاهش پیدا نکند، احتمالا تزریق دوز سوم  واکسن در یک بازه زمانی ۱۲ ماهه پس از دریافت اولین دوز، برای افزایش ایمنی در مقابل کووید-۱۹ ضروری است.»

آیا می توانیم برند واکسن خود را تغییر دهیم؟

بله احتمالا می‌شود. در واقع نتایج تحقیقات در مورد بیماری‌های دیگر نشان می‌دهد که تغییر واکسن‌ها به تقویت ایمنی بدن کمک می‌کند. دکتر لایک می‌گوید این آزمایشی است که نتیجه آن پیش از شیوع ویروس کرونا به اثبات رسیده و امتحانش را پس داده است.  

دکتر لایک و همکارانش گزینه ترکیب واکسن‌های مختلف برای ساختن واکسن یادآوری را مورد آزمایش بالینی قرار می‌دهند. آنها داوطلبانی را استخدام می‌کنند که با یکی از سه واکسن مجاز در آمریکا، مدرنا، فایزر و جانسون اند جانسون، کاملا واکسینه شده‌اند. همه داوطلبان واکسن یادآوری مدرنا دریافت می‌کنند. سپس پژوهشگران میزان پاسخگویی ایمنی بدن در مقابل آن را مورد مشاهده قرار خواهند داد.

این احتمال وجود دارد که حتی سایر واکسن‌هایی که هنوز در حال گذراندن آزمایش‌های بالینی هستند، واکسن‌های یادآوری بهتری برای افزایش ایمنی در مقابل کووید-۱۹ باشند. به عنوان مثال شرکت‌های نواواکس و سانوفی هر دو در آمریکا در حال انجام آزمایش‌های بالینی روی واکسن‌هایی هستند که از پروتئین‌های ویروسی تشکیل شده است. دکتر لایک و همکارانش پژوهش‌های خود را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که بعدا بتوانند تعداد بیشتری از این نوع واکسن‌ها را به ترکیب‌های خود اضافه کنند.

آزمایش‌های بالینی برای ساخت واکسن‌های یادآوری ترکیبی در سایر کشورها نیز در حال انجام است. در بریتانیا، پژوهشگران واکسن‌های مدرنا، جانسون اند جانسون، کیور واک، آسترازنکا، نواواکس، فایزر بیون‌تک و والنوا را به عنوان واکسن یادآوری و تقویت کننده به داوطلبان تزریق می‌کنند. شرکت‌ «ایمیونیتی بیو» واکسن‌های تقویت کننده خود را در آفریقای جنوبی آزمایش می‌کند و  شرکت سانوفی برای انجام آزمایش‌های بالینی واکسن‌های خود برای چندین شرکت دیگر، آماده می‌شود.

موسسه ملی سلامت (بهداشت) آمریکا ممکن است نتایج آزمایش‌های بالینی واکسن‌های یادآوری را طی چند هفته آینده ارائه دهد. اگر تا زمستان آینده تاثیر واکسن‌ها از بین رفته باشد و موج‌ها و گونه‌های جدیدی از ویروس کرونا شیوع پیدا کند، دكتر لایک می‌خواهد داده‌هایی در دست داشته باشد که بتواند آن‌ها را در اختیار سیاست‌گذاران قرار دهد. او می گوید: «دستیابی به نتایج آزمایش‌ها برای ما بسیار مهم است و ما واقعا وقت زیادی برای تلف کردن نداریم.»