در تازه‌ترین رده‌بندی سازمان گزارشگران بدون مرز، که ۲۹ فروردین منتشر شد، نکات قابل‌تامل فراوانی به چشم می‌خورد، از جمله افت منزلت مطبوعات طی یک سال گذشته در این سه محور: بدتر شدن وضعیت آزادی بیان در سراسر جهان، افزایش میزان خشونت علیه روزنامه‌نگارها در دنیا و کمتر شدن تعداد کشورهایی که در آن‌ها روزنامه‌نگارها بتوانند آزادانه فعالیت کنند.

از آنجایی‌که این سازمان اطلاع‌رسانی بین‌المللی نهادی آزاد و غیردولتی است، در قریب به دو دهه کار و گزارش‌های سالانه، همواره تلاش کرده است تا بی‌طرفی را رعایت کند، فارغ از هرگونه فشارسیاسی احتمالی، رویکرد آماری‌اش را، که منطبق بر تحقیق آزاد و تحلیل بی‌طرفانه است، با شفافیت هرچه بیشتر منعکس نماید. اگرچه برخی از نظام‌های تمامیت‌خواه چون جمهوری اسلامی ایران و حکومت عربستان سعودی با این سازمان نیز سر سازگاری ندارند، تلویحا یا تصریحا رده‌بندی سالانه منتشره آن را بعضا زیر سوال برده‌اند یا اصولا برای آمارهای منتشره‌اش اهمیتی قائل نیستند.

ایران، از بزرگ‌ترین زندان‌های روزنامه‌نگاران در جهان

ایران در رده‌بندی اخیر منتشرشده از سوی گزارشگران بدون مرز، در میان ۱۸۰ کشور مورد بررسی، در زمره برخی از دولت‌های اقتدارگرا، در قسمت سیاه نمودار رتبه‌بندی قرار گرفته که بدترین بخش آن است؛ در نزدیکی عربستان سعودی (رتبه ۱۷۲)، سوریه، چین، کره شمالی و نهایتا ترکمنستان (با پایین‌ترین رتبه یعنی ۱۸۰)، که وضعیتشان اندکی از ایران (رتبه ۱۷۰) بدتر است. اما براساس این گزارش، سه عامل باعث می‌شود حساسیت روی جمهوری اسلامی ایران حتی در مقایسه با کشوری چون عربستان سعودی، که رتبه‌اش اندکی بدتر است، بیشتر و پرونده‌اش سیاه‌تر شود.

اول؛ ایران به نسبت جمعیت، از نظر آماری، از بزرگ‌ترین زندان‌های روزنامه‌نگارها در جهان است و این اتفاق جدیدی در جمهوری اسلامی نیست، چون علاوه بر گزارشگران بدون مرز، در چند سال گذشته، ایران از سوی مجامع بین‌المللی حقوق بشر نیز با این اتهام مواجه بوده است.

دوم؛ به‌طوری که در گزارش نهاد مذکور آمده است، در ایران دستگاه سرکوب سپاه پاسداران و سازمان اطلاعاتی‌اش نقش ویژه‌ای در وخیم‌تر شدن شرایط دارد، آنچه ما به‌عنوان نهادهای موازی اما مقتدر در ایجاد اختناق، علاوه بر وزارت اطلاعات، می‌شناسیم.

سوم؛ در ایران دو سوم شهروندان زندانی را خبرنگارها یا روزنامه‌نگارها تشکیل می‌دهند. مضافا این‌که جمهوری اسلامی متهم شده است که سرکوب آزادی بیان و رسانه‌ها را به خارج از کشور نیز کشانده است. ضمن آن‌که طی سه دهه، بین سال‌های ۱۳۵۸ تا ۱۳۸۸، حدود ۸۶۰ روزنامه‌نگار در ایران تحت تعقیب قرار گرفته‌اند، بازداشت یا اعدام شده‌اند.

این در حالی است که در مورد کشوری چون افغانستان، با وجود ظهور و حضور بنیادگرایان خطرناکی چون طالبان و داعش، وضعیت آزادی بیان در آن، پنجاه پله از ایران بهتر است. البته گزارشگران بدون مرز تاکید کرده که سال ۲۰۱۸، از زمان سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱ تاکنون، مرگبارترین سال برای روزنامه‌نگاران در افغانستان بوده است؛ اما قرار گرفتن این کشور در جایگاه ۱۲۱ رده‌بندی گزارشگران بدون مرز، خود حاکی از آن است که مشکل آن کشور مسلمان، امنیت است، نه آزادی؛ به عبارت دیگر، ناامنی ناشی از عواقب جنگ و خشونت‌های قومی از سنخ طالبان عرصه را بر روزنامه‌نگارها تنگ کرده است، نه فشار دولتی در ممانعت از آزادی بیان.

وضعیت وخیم عربستان سعودی

سازمان گزارشگران بدون مرز، ضمن اعلام وضعیت سیاه عربستان سعودی، به این نکته حساس اشاره می‌کند که قتل خاشقجی در اکتبر ۲۰۱۸ «بر خطری نور افکند» که روزنامه‌نگارها را در خاورمیانه تهدید می‌کند. اگرچه حکومت سعودی، با سکانداری محمد بن‌سلمان، مدعی اصلاحات و مدرنیته است، قتل دلخراش جمال خاشقجی در اکتبر گذشته و اعدام ۳۷ نفر در یک روز در همین هفته در چند شهر، از جمله مکه و مدینه، نشان می‌دهد که عربستان سعودی، با اندک برتری نسبت به سوریه، بعد از آن کشور بدترين وضعيت حقوق بشر در خاورميانه را دارد.

بنا‌بر آمار خبرگزاری رسمی عربستان سعودی، تنها از آغاز سال ۲۰۱۹ تاکنون، یعنی در کمتر از چهار ماه، ۱۰۰ نفر در این کشور اعدام شده‌اند. به‌علاوه،  هنوز در این جامعه، مجازات مصلوب شدن و گردن زدن، که رفتاری بربرانه است، به نام کیفرهای اسلامی جاری و ساری است. مصلوب شدن محکوم پس از اعدام، برخلاف مفهوم رایجش، یعنی به نمایش گذاشتن سر بریده او در ملاء‌عام، که البته برای جرایم به‌اصطلاح سنگین به کار می‌رود.

یکی از ۳۷ نفر اعدام‌شده در عربستان سعودی در روزهای اخیر، که از اقلیت شیعه بوده، مصلوب شده است. فردی دیگر از اعدام‌شدگان، هنگام بازداشت فقط ۱۶ سال داشته و به گزارش خبرگزاری‌ها، جرم برخی از آن‌ها صرفا شرکت در تظاهرات و لاستیک‌سوزی بوده است.

در چنین شرایطی، قرار گرفتن عربستان در لیست سیاه گزارشگران بدون مرز به‌عنوان یکی از ۱۰ کشور با وخیم‌ترین وضعیت رسانه‌ای ابدا دور از انتظار نبود.

متاسفانه قرابت حکومت سعودی با جمهوری اسلامی ایران در ایجاد اختناق، باعث می‌شود تا هر دو کشور در جمع ۱۹ کشوری قرار گیرند که در رده‌بندی گزارشگران بدون مرز، در وضعیت وخیم یا سیاه رسانه‌ای تعریف شده‌اند. اگرچه ایران صرفا دو رتبه از عربستان سعودی بالاتر است، با در نظر گرفتن این نکته که عربستان سعودی نسبت به سال قبل از آن (سال ۲۰۱۷) در این رده‌بندی، سه پله سقوط کرده و ایران شش رتبه، می‌توان گفت که هر دو سر‌وته یک کرباس‌اند!

رتبه آمریکا در سرزمین آزادی

سازمان گزارشگران بدون مرز در رده‌بندی اخیر اعلام کرده به دلیل مواضع دونالد ترامپ، «فضایی خصمانه علیه روزنامه‌نگارها» در آمریکا به وجود آمده است، به همین دلیل این کشور دیگر در زمره کشورهای با وضعیت خوب (بخش سفید) قرار ندارد.

ضمن اعلام وضعیت نارنجی برای آزادی بیان در آمریکا، این سازمان می‌افزاید که هم‌زمان با دونالد ترامپ در آمریکا، «‌سخن‌سرایی ضد‌رسانه‌ای‌» اروپا را نیز در‌برگرفته است و «اروپا دیگر پناهگاه امنی برای روزنامه‌نگارها نیست».

آنچه باعث می‌شود تا بدتر شدن وضعیت آزادی رسانه‌ای در ایالات متحده قبل از گزارش اخیر سازمان فوق قابل پیش‌بینی باشد رفتارهای ترامپ در دو زمینه است:

اولا، از آغاز کار او به‌عنوان رییس‌جمهوری اصطلاح «خبر جعلی» در ادبیات سیاسی آمریکا مرسوم شد و به‌سرعت گسترش یافت.

اگرچه تحقیقا ترامپ اولین کسی نیست که این انگ یا عنوان را در آمریکا رایج کرده، اما قطعا نخستین فردی است که در جایگاه سیاستمداری ارشد از آن برای اهداف عوام‌فریبانه (پوپولیستی) بهره گرفته است. شاید به همین دلیل است که ناشران فرهنگ لغت آمریکایی کالینز اعلام کردند اصطلاح خبر جعلی، که دونالد ترامپ رسانه‌های منتقد را به استفاده از آن متهم می‌‌کند، به‌عنوان عبارت سال ۲۰۱۸ انتخاب شده است.

ثانیا، در عمل، برخورد تند و خارج از عرف دونالد ترامپ، در ۷ نوامبر ۲۰۱۸، با جیم آکوستا، خبرنگار کارکشته سی‌ان‌ان، در نشست خبری در کاخ سفید باعث شد تا اهالی رسانه در آمریکا بیشتر بفهمند که جایگاه مطبوعات یا آزادی بیان در دوره پسا‌ترامپ در کجاست.

ترامپ، که در کنفرانس خبری کاخ سفید درباره انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا حضور داشت، صرفا در پاسخ به این پرسش جیم آکوستا که احتمال افزایش نقش دموکرات‌ها در تحقیقات راجع به دخالت روسیه در انتخابات ۲۰۱۶ را چگونه می‌بیند، با طفره رفتن از جواب، او را فردی بی‌ادب و گستاخ خطاب و اضافه کرد: «سی‌ان‌ان از این‌که شما برایش کار می‌کنید باید خجالت بکشد.» به دنبال این برخورد تند ترامپ، حتی مدتی مجوز ورود آکوستا به کاخ سفید لغو شد. دونالد ترامپ در همان نشست خبری گفت: «‌سی‌ان‌ان با اخبار دروغی که پخش می‌کند دشمن مردم است.»

شاید در راستای همین سیاست بود که ترامپ در مورد قتل خاشقجی، ستون‌نویس واشنگتن‌پست، ابتدا نقش حکومت سعودی در قتل وحشیانه او را انکار کرد، اما بعدا که اسرار مربوط به مرگ این روزنامه‌نگار فاش شد، تغییر موضع داد و اعتراف کرد که برای آمریکا، منافع مالی بسیار مهم‌تر از آن است که به‌خاطر مرگ یکی از اهالی رسانه، دوستی چون عربستان سعودی را از دست بدهد.

با توجه به رده‌بندی جهانی آزادی رسانه‌ها، که معیاری است برای سنجش میزان بهره‌مندی روزنامه‌نگارها از آزادی در حوزه مطبوعات و جایگاه کشورهای جهان براساس شاخص‌هایی چون کثرت‌گرایی، سانسور، استقلال رسانه‌ها، قوانین حاکم بر فعالیت رسانه‌ها و شفافیت نهادهای ناظر بر آن‌ها‌، وقتی در سرزمین مهد آزادی منطق ترامپیسم سبب شده است تا وضعیت سفید آزادی بیان در آمریکا نارنجی گردد، چندان دور از انتظار نخواهد بود اگر حکومت‌های دیکتاتوری چون جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی، با تمامیت‌خواهی خود، در این زمینه دورنمای سیاه‌تری را در خاورمیانه رقم بزنند.