ترويیکای اروپا (فرانسه، بریتانیا و آلمان) در هفته اخیر، در اعتراض به برنامه موشکی ایران، طی نامه‌ای به دبیرکل سازمان ملل، توسعه موشک‌های بالستیک دارای قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را مغایر با قطعنامه ۲۲۳۱ توصیف کرده‌ و تلویحا تهدید کرده بودند که امکان دارد «مکانیسم ماشه» را که مبنی بر بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل است فعال کنند.

ایران نیز متقابلا در نامه‌ای به دبیرکل تاکید کرده است که «قاطعانه به فعالیت‌های خود در زمینه موشک‌های بالستیک و سکوهای پرتاب فضایی که هر دوی آن‌ها در چارچوب حقوق بین‌الملل، جزو حقوق ذاتی کشور بوده و برای تامین امنیت و همچنین منافع اقتصادی‌ـ‌اجتماعی ضروری است» ادامه خواهد داد.

حال اگر اروپا در آینده سراغ مکانیسم ماشه رفت، آیا ایران از پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای (ان.پی.تی) خارج خواهد شد؟

حدود یک ماه پیش، دو تن از مقام‌های ایران احتمال خروج هم‌زمان ایران از برجام و ان‌.‌پی.تی را مطرح کردند. حمید بعیدی‌نژاد، سفیر ایران در لندن و یکی از مذاکره‌کنندگان ارشد هسته‌ای، اخیرا در اظهار‌نظری نادر، بر موضوع مهمی دست گذاشته است. او گفته است: «اگر گام‌های پیش‌رو در راستای کاهش تعهد به برجام به اتمام برسد، ممکن است طبق خواسته بسیاری در داخل کشور، به سراغ خروج از معاهده ان.پی.تی برویم.»

به فاصله چند روز از این اظهارات، علی مطهری، نماینده مجلس، نیز احتمال خروج هم‌زمان ایران از برجام و ان.پی.تی را محتمل دانست. به گزارش خبرگزاری خانه ملت، علی مطهری گفته است: «حال که تا این حد ایران را تحت فشار قرار می‌دهند و بیش از سایر کشورها از تاسیسات هسته‌ای ایران بازرسی می‌کنند، با این شرایط، اقدام مناسبی است که از ان.پی.تی خارج شویم. البته قبل از آن، می‌توانیم از اجرای پروتکل الحاقی خودداری کنیم.»

با این توضیح‌ها، موضوع خروج از ان.پی.تی چقدر جدی است؟ آیا این تهدیدی توخالی است یا گزینه‌ای محتمل؟

پیمان منع گسترش سلاح هسته‌ای

برخورداری از توان اتمی، که ایالات متحده آمریکا در جنگ جهانی دوم آن را به کار گرفت، برای آمریکا پیروزی در جنگ و برای این کشور و جهانیان نگرانی‌های بسیار به همراه داشت، نگرانی از این‌که اگر این توان مخرب ساخته بشر به دست دیگر کشورها بیفتد، سرانجام بشریت به کجا می‌انجامد؟ اگر کشورها حرص و ولع بی‌پایانی برای برخورداری از سلاح‌های متعارف دارند، چرا به دنبال چنین سلاح نامتعارفی نباشند؟

این نگرانی سرانجام به عقد پیمان ان.پی.تی منتهی شد که از اساس بر تبعیض استوار است. بنا بر این پیمان، کشورهای جهان به دو دسته «کشورهای برخوردار» از توان هسته‌ای و «کشورهای غیر‌برخوردار» تقسیم می‌شوند. تا اول ژانویه ۱۹۶۷ (۱۱ دی ۱۳۴۷)، کشورهای برخوردار همان پنج کشور عضو دائم شورای امنیت (چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا و آمریکا) بودند که عملا به توان اتمی دست پیدا کرده بودند. به این ترتیب، پنج کشور یادشده که با داشتن عضویت دائم و حق وتو از اولویت سیاسی در سازمان ملل برخوردار بودند، توان اتمی را هم برای خود لحاظ کرده و خواهان این بودند که جهانیان از این توان چشم‌پوشی کنند.

هرچند بسیاری از کشورها از جمله ایران به ان.پی.تی پیوسته بودند، از همان آغاز، با نپیوستن هند، پاکستان و اسرائیل، ناتوانی این پیمان برای جلوگیری از گسترش سلاح هسته‌ای آشکار شد. این سه کشور پس از تاریخ مزبور، به توان اتمی دست یافتند و عملا انگیزه‌ای شدند برای دیگر کشورهای امضا‌کننده تا آن‌ها نیز پنهانی بخواهند ان.پی.تی را دور بزنند. عراق در دوره صدام حسین و لیبی در دوره قذافی از شمار کشورهایی بودند که به‌رغم عضویت در پیمان، به‌طور پنهانی به دنبال دستیابی به این توان بودند.

اما صرف‌نظر از کشورهایی که از آغاز به این پیمان نپیوستند، نمونه دیگری نیز وجود دارد که در عین عضویت در ان.پی.تی اولین کشوری شد که رسما از آن خارج و به فاصله اندکی، از توان هسته‌ای برخوردار شد: کره شمالی.

از تاریخ ذکرشده‌ تقریبا ده سال طول کشید تا کره شمالی در ژویيه ۱۹۷۷، قرارداد پادمان سه‌جانبه‌اى با آژانس بين‌المللى انرژى اتمى و شوروى امضا كند و بدين ترتيب، زير نظارت آژانس قرار گيرد. پذیرش نظارت آژانس در پی آن بود که پیونگ‌یانگ از یک سو، زیر تحریم‌های کمرشکن و از سوی دیگر، مورد تشویق‌های بسیار بود تا اگر به نظارت آژانس گردن نهد، هم تشویق شود و هم از تحریم‌ها رها شود. اما آنچه رخ داد نه به دریافت مشوق‌ها منجر شد و نه به رفع تحریم‌ها. سرانجام، کره شمالی در سال ۲۰۰۳ از ان.پی.تی خارج شد و در سال ۲۰۰۵، اولین آزمایش هسته‌ای موفقیت‌آمیزش را انجام داد.

خروج ایران از ان‌.پی.تی؟

در سیاست ملل، دو راه بیشتر وجود ندارد: تعامل یا تقابل. کره شمالی که دید دونالد ترامپ کشورش را در صحن علنی مجمع عمومی به «نابودی کامل» تهدید کرد، عینا شیوه تهدید متقابل را به کار بست. اما در اوج تنش‌های لفظی دو کشور، دیدار دو رهبر آمریکا و کره شمالی محقق شد و ترامپ با کلماتی احترام‌آمیز از رهبر کره‌ شمالی یاد کرد، بدون این‌که این کشور از توان هسته‌ای خود دست شسته باشد.

اینک که سیاست «تعامل سازنده» حسن روحانی عملا به گل نشسته، محتمل است تقابل‌گرایان در جمهوری اسلامی را ناگزیر به مدل کره‌ شمالی (نه مدل قذافی) تشویق کرده باشد. تمام حجت آنان این است که در ازای این همه امتیاز به غرب، شرایط در اثر تحریم‌های آمریکا وخیم‌تر از قبل برجام شده است. پس ناگزیر باید چاره دیگری اندیشید، چاره‌ای که نه صرفا خروج از برجام بلکه خروج از ان.پی.تی است. اما آیا این خواسته تمام حاکمیت است؟

پاسخ را در گفته‌های حمید بعیدی‌نژاد باید جست. او احتمال خروج از ان.پی.تی را نه خواسته کنونی ایران، بلکه واکنش «محتمل» ایران به خروج اروپا از برجام دانسته است. به عبارت دیگر، سخن او که پس از گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران ابراز شده، حاوی این پیام تهدید‌آمیز است که اگر اروپا در اجرای تعهدات برجامی‌اش اقدام موثری (مثلا از طریق اینستکس) انجام ندهد، این احتمال وجود دارد که ایران نه فقط از برجام، بلکه از ان.پی.تی هم خارج شود. او گفته است این ایده را «برخی مقام‌های تاثیرگذار» در داخل ایران مطرح کرده‌اند و «خروج از معاهده منع گسترش سلاح‌های اتمی را به‌عنوان پاسخی به برآورده نشدن انتظارات از سوی طرف‌های اروپایی برجام پیشنهاد کرده‌اند.»

او از این «مقام‌های تاثیرگذار» نام نبرده است و معلوم نیست اشاره او به کیست. ولی آنچه مصرح کلام اوست این است که آنچه برخی مقام‌های تاثیرگذار به آن می‌اندیشند همان راهی است که کره شمالی پیموده است.

بلوف یا واقعیت؟

جای هیچ تردید نیست که خروج از ان.پی.تی مخاطرات بزرگی به همراه دارد. تا همین‌جا، ایران زیر فصل هفتم منشور ملل متحد قرار دارد که توسل سازمان ملل به تنبیه کشور ناقض صلح و امنیت بین‌المللی را مجاز می‌داند. با توافق برجام،‌ شورای امنیت قطعنامه ۲۲۳۱ را تصویب کرد که بر اساس آن، شورای امنیت شش قطعنامه تحریم ایران را تا زمانی که ایران به برجام پایبند است، به حالت تعلیق در‌می‌آورد.

اینک که ایران گام به گام از تعهدات برجامی‌اش می‌کاهد، از این نکته غافل نیست که شاید کشورهای اروپایی همسو با آمریکا قطعنامه ۲۲۳۱ را لغو کنند. از سخنان بعیدی‌نژاد چنین استنباط می‌شود که واکنش ایران در صورت چنین اتفاقی، خروج از ان.پی.تی خواهد بود، هرچند دوباره زیر فصل هفتم منشور ملل متحد قرار گیرد.

تا این‌جا، نشانه‌های قطعی در دست نیست که اروپا همچنان مایل به همسویی با آمریکا باشد، ولی مستفاد از سخنان بعیدی‌نژاد این است که اگر چنان شد، گزینه تهران از هم‌اکنون روشن است: راهی که کره شمالی رفت، یعنی خروج از ان.پی.تی.

با این همه، نباید از یاد برد که موضوع انحلال برجام از سوی ایران و خروج هم‌زمان از ان.پی.تی محدود به بعیدی‌نژاد و علی مطهری نیست. جواد ظریف، وزیر خارجه، نیز حدود دو سال پیش، هنگامی که بحث خروج دولت ترامپ از برجام مطرح بود، گزینه خروج از ان.پی.تی را مطرح کرد. اما آنچه عملا تحقق یافت این بود که ایران به برجام اروپایی (برجام منهای آمریکا) تن داد و از توسل به راهی که کره شمالی رفت خودداری کرد. این خود گواهی است که گزینه خروج از ان.پی.تی بیشتر به یک بلوف نزدیک است تا اقدامی عملی، چرا که مطلقا خارج از توان اقتصادی ایران است.