شورای عالی امنیت ملی ایران روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ با صدور بیانیه‌ای ایالات متحده آمریکا و دیگر امضاکنندگان برجام را مسئول لغو این توافق و پیامدهای پس از آن دانست و تاکید کرد که تهران راهی جز کاهش تعهدات خود ندارد تا دوباره میان خواسته‌های دو طرف برجام تعادل ایجاد کند.

پس از این بیانیه، حسن روحانی برنامه سه مرحله‌ای کاهش تعهدات ایران در برجام را اعلام کرد و گفت که هر مرحله دو ماه به درازا می‌کشد. او به مواد ۲۶ و ۳۶ برجام استناد کرد که به ایران اجازه می‌دهند در صورت تمدید تحریم‌ها، بخشی از تعهدات خود را متوقف سازد. سه مرحله مورد اشاره آقای روحانی به شرح زیر اعلام شدند:

مرحله نخست: ایران در این مرحله، فروش آب سنگین و اورانیوم غنی‌شده را متوقف می‌کند. در این مرحله کشورهای حاضر در برجام، ۶۰ روز فرصت دارند تا شرایط را به پیش از خروج آمریکا از برجام بازگردانند. این بدان معناست که به‌ویژه تحریم نفتی و بانکی ایران باید لغو شود، در غیر این صورت ایران به سوی مرحله دوم کاهش تعهدات پیش خواهد رفت.

مرحله دوم: این مرحله شامل دو اقدام است؛ نخست، عبور از میزان ۳/۶۷ درصد خلوص غنی‌سازی اورانیوم. دوم، نوسازی نیروگاه آب سنگین اراک.

ایران همچنین برای این مرحله مهلتی دو ماهه تعیین کرده است و احتمال دارد غنی‌سازی را تا ۲۰ درصد افزایش دهد و پروژه نیروگاه اراک را نیز آغاز کند. قرار بود نوسازی نیروگاه اراک در چارچوب برجام با همکاری مشترک روسیه، چین و ایران صورت بگیرد و انتقال زباله‌های هسته‌ای این پروژه جهت ممانعت از احتمال به کارگیری آن‌ها در برنامه نظامی به خارج از ایران منتقل شود. اما شرکت‌های روسی و چینی از ترس تحریم آمریکا از اجرای این پروژه کنار کشیدند. مقامات ایرانی گفته‌اند در مرحله دوم کاهش تعهدات، ایران خودش با استفاده از فناوری قدیمی اقدام به ساخت نیروگاه اتمی اراک خواهد کرد.

مرحله سوم: در صورت عدم دریافت پاسخ از سوی کشورهای باقی‌مانده در برجام و فرستادن پرونده ایران به شورای امنیت، این مرحله آغاز خواهد شد.

آقای روحانی جزییات اقدام ایران در این مرحله را اعلام نکرده اما تصریح کرده که این جزییات را برای کشورهای باقی مانده در برجام فرستاده است. به نظر می‌آید ایران در مرحله سوم، خروج خود و مرگ نهایی برجام را اعلام خواهد کرد و احتمالا برنامه هسته‌ای خود را به برنامه‌ای نظامی ارتقا خواهد داد.

اما جمهوری اسلامی ایران با فرایند تدریجی کاهش تعهداتش در برجام به دنبال چه اهدافی است؟

۱. پرهیز از تبعات منفی نقض برجام

با نظر به مراحل سه‌گانه کاهش تعهدات برجامی ایران، می‌توان گفت که جمهوری اسلامی عملا ظرفیت محدودی برای نگه‌داری آب سنگین در خاک خود دارد. طبق گزارش فوریه ۲۰۱۶ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ظرفیت تولید آب سنگین ایران از سقف هزار و ۶۰۰ تن در ماه فراتر نمی‌رود. ایران همچنین ظرف ۶۰ روز قادر به تولید اورانیوم غنی‌شده با خلوص پایین اما بالاتر از وزن مجاز در برجام نخواهد بود مگر این که شمار سانتریفیوژهای جدید خود را افزایش دهد. 

آژانس اعلام کرد که در ماه مه ۲۰۱۸ ایران ۱۲۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده داشته که در فوریه ۲۰۱۹ به مقدار ۱۶۳/۸ کیلوگرم رسیده است. ایران طبق برجام می‌تواند ۳۰۰ کیلوگرم اورانیوم با خلوص ۳/۶۷ درصد داشته باشد که تا به امروز محقق نشده است.

با نظر به این وضعیت و استناد ایران به مواد ۲۶ و ۳۶ برجام، جمهوری اسلامی به دنبال عدم اعطای فرصت به آمریکا برای اعمال تحریم‌های بیشتر و دادن فرصت کافی برای گفت‌وگو با کشورهای اروپایی جهت امکان صدور مجدد نفت و دور زدن تحریم‌های مالی آمریکا بوده که البته تا به امروز چنین امری اتفاق نیفتاده است.

۲. کاهش فشارهای آمریکا

کاهش تعهدات ایران یک‌سال پس از خروج ایالات متحده از برجام رخ داد. این گام ایران می‌تواند نشانگر تاثیر فزاینده تحریم‌های آمریکا باشد. فشارهای ایالات متحده در یک‌سال گذشته به سقوط بی‌سابقه ارزش پول ایران انجامید و رشد اقتصادی را تا منفی شش درصد کاهش داده است. این وضعیت می‌تواند به نارضایتی‌های اجتماعی و سیاسی گسترده‌ای در ایران منتهی شود و نظام سیاسی را در معرض فروپاشی قرار دهد. به همین دلیل ایران با کاهش تعهدات برجامی، تلاش کرده تا طرف‌های دیگر حاضر در برجام را به فشار بر آمریکا وادار سازد. عملا نیز انتقاداتی از برخی پایتخت‌های جهان متوجه ایالات متحده شده است و برخی کشورها کاهش تعهدات ایران را واکنشی به فشار حداکثری آمریکا برشمرده‌اند.

۳. وادار کردن طرف‌های برجامی به موضع‌گیری

لغو تازه برخی معافیت‌های هسته‌ای از سوی آمریکا (۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۸) به گونه‌ای تنظیم شده که ایران را وادار به نقض برجام کند. جمهوری اسلامی نیز برای انداختن توپ به زمین دیگر کشورهای حاضر در توافق، اقدام به کاهش مرحله‌ای تعهدات خود کرد تا میزان جدیت این کشورها در حفظ برجام را محک بزند. ایران هر چند تا حدود بسیاری از رفتار اروپاییان پس از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای ناامید شده اما نمی‌خواهد تصویری نا‌امیدکننده و تسلیم‌شده از خود ارایه دهد. به همین دلیل وانمود می‌کند که قادر به برهم زدن محاسبات آمریکا خواهد بود و این پیام را به دیگر کشورهای حاضر در برجام می‌رساند که اگر خواهان کنترل وضعیت هستند باید از ایالات متحده بخواهند در رفتارش با ایران تجدیدنظر کند.

۴. فشار جهت فعال کردن سازوکار مبادلات مالی اروپا

از مهمترین اهداف ایران جهت کاهش تعهداتش در برجام، فشار بر اروپا برای راه‌اندازی هر چه سریع‌تر سازوکار مبادلات مالی (اینستکس) است. این سازوکار تا حدودی می‌تواند به کاهش فشارها بر ایران کمک کند هر چند که اینستکس محدود به سه کشور آلمان، بریتانیا و فرانسه خواهد بود و تنها چارچوبی مالی برای مبادله نفت در برابر غذا و دارو عرضه می‌کند. افزون بر آن راه‌اندازی این سازوکار مشروط به پیوستن ایران به گروه اقدام مالی (اف‌ای‌تی‌اف) نیز شده است. چنین شرطی واکنش جواد ظریف وزیر خارجه ایران را در بر داشته که گفته است: «وقتی از موافقت‌نامه‌هایی که عضوش بودیم خیری ندیدیم چرا اساسا به موافقت‌نامه‌های جدید بپیوندیم؟» با این حال حتی در صورت اجرایی شدن این سازوکار به دلیل نوع و پیچیدگی تحریم‌های آمریکا به‌ویژه تحریم‌های نفتی، دسترسی به منابع مالی برای طرف‌های تجاری خارجی بسیار مشکل خواهد بود.

۵. افزایش قدرت چانه‌زنی

ایران با کاهش تدریجی تعهداتش ضمن آن که طبق ماده ۳۶ توافق هسته‌ای ارجاع به «کمیته مشترک برجام» را ممکن می‌کند و طبق این ماده حداقل ۳۵ روز فرصت توقف تعهداتش را دارد، می‌کوشد در صورت آغاز مذاکرات جدید پتانسیل چانه‌زنی خود را افزایش دهد. جمهوری اسلامی اگر مجبور به مذاکره با آمریکا شود، ترجیح می‌دهد از نقطه صفر ماقبل برجام پشت میز مذاکرات بنشیند تا افزون بر طولانی کردن فرایند مذاکرات، بتواند به ازای زیان‌های اقتصادی حاصل از تحریم‌های پسابرجامی آمریکا امتیازاتی از جنس اقتصادی کسب کند.