صبح روز پنجشنبه، پنجم تیر ۱۳۹۹، طی مراسمی با حضور وزیر دفاع، فرمانده کل ارتش، رییس سازمان برنامه و بودجه، فرمانده نیروی هوایی ارتش و مدیرعامل سازمان صنایع هوایی وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران، سه فروند هواپیمای جت جنگنده کوثر در شاهین‌شهر اصفهان تحویل نیروی هوایی ارتش شد. 

مقام‌های نظامی و مسئولان دولتی جمهوری اسلامی ایران مدعی‌اند که سه فروند جنگنده مورد نظر به‌طور کامل در ایران طراحی و ساخته شده‌ است، اما با یک بررسی ساده تصویرها و فیلم‌هایی که وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی منتشر کرده است، به‌راحتی می‌توان فهمید جنگنده‌های تحویل‌شده بومی نیستند، بلکه اف-۵ اف هایی‌اند که در شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) ارتقا یافته‌اند که حتی دو فروند از آن‌ها نیز با شماره سریال‌های ۷۱۶۴-۳ و ۷۱۸۰-۳ در سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ تحویل نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران شده بود. 

در بخشی از یکی از فیلم‌هایی که وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران از سه فروند کوثر تحویل‌‌‌شده به ارتش در تاریخ پنجم تیرماه منتشر کرده، شماره سریال ۷۱۸۰-۳ بر روی یکی از آن‌ها دیده می‌شود که نشان می‌دهد این جنگنده یک فروند اف-۵ اف تحویل‌شده به نیروی هوایی شاهنشاهی در سال ۱۳۵۶ است. بر اساس اسناد معاونت بازرسی و ایمنی نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، این جنگنده به علت اشتباه خدمه زمینی در جریان موتورگردانی (تست موتور) در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۸۰  به علت پرانش آسمانه‌هایش، در محل پایگاه چهارم شکاری آسیب دید و پس از آن به منبع قطعه تبدیل شده است. شرکت هسا این هواپیما را بازسازی کرده و آن را به سطح کوثر ارتقا داده است(Iranian Aircraft Manufacturing Industries)

در این مقاله به بررسی جنگنده کوثر و ادعاهای دروغ‌ مسئولان وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران درباره آن می‌پردازیم.

از راه ابریشم ۲ تا کوثر-۱

در سال‌های پایانی دهه ۱۳۷۰ شمسی، نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران  (نهاجا) هنوز کاربر تعداد ۶۷ فروند جنگنده پشتیبانی نزدیک هوایی اف-۵ ایی (تک‌کابین) و اف-۵ اف (دو کابین و آموزشی) بود. این جنگنده‌ها باقی‌مانده‌ای از مجموع ۱۶۱فروند جنگنده از این نوع بودند که این نیرو در بهمن‌ماه سال ۱۳۵۷ از نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران به ارث برده بود. 

بیش از ۲۰ سال ناتوانی نیروی هوایی ارتش در خریداری جنگنده‌های جدید برای جایگزینی این جنگنده‌های قدیمی به‌دلیل نبود بودجه و تحریم‌های تسلیحاتی، به‌ناچار تلاش برای ارتقای آن‌ها ضروری به‌نظر می‌رسید، تلاشی با هدف افزایش عملکرد رزمی این جنگنده‌ها، به‌ویژه برای انجام عملیات در شب. بنابراین دانشگاه شهید ستاری نیروی هوایی ارتش، صنایع اوج نیروی هوایی، واقع در فرودگاه مهرآباد و معاونت جهاد و خودکفایی و تحقیقات صنعتی در پایگاه یکم شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در تهران ماموریت ارتقای آیرودینامیک و اویونیک، شامل آلات دقیق (نشان‌دهنده‌های اطلاعات پروازی) و رادار این جنگنده‌ها، را برعهده گرفتند.

به علت نبود فناوری و تجربه لازم در ایران به‌منظور ارتقا و تجهیز این جنگنده‌ها با رادار جدید، آلات دقیق مجهز به نمایشگرهای چندمنظوره رنگی و همچنین نمایشگر سربالا (Head-Up Display) و سایر اقلام، نیروی هوایی ارتش با یک شرکت دفاعی چینی به‌نام «شرکت سهامی ملی واردات و صادرات فناوری هوایی چین»  (China National Aero-Technology Import & Export Corporation / CATIC‎‎)  قرارداد بست تا در برنامه‌ریزی و همچنین اجرای ارتقای آلات دقیق این جنگنده‌ها به این نیرو کمک کند. هم‌زمان، دانشگاه شهید ستاری و صنایع اوج نیز روی ارتقای آیرودینامیکی این نوع هواپیما کار می‌کردند و با طراحی و نصب دو سکان عمودی به‌جای یک سکان، بهبود مانورپذیری آن را هدف قرار داده بودند. 

پس از سال‌ها تلاش در تاسیسات صنایع اوج در فرودگاه مهرآباد و سپس در تاسیسات شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) در شاهین‌شهر اصفهان، در فاصله سال‌های۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳، جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف (F-5E and F-5F) ارتقایافته مجهز به دو سکان عمودی، به‌ترتیب با نام‌های صاعقه ۱ و ۲، تحویل نیروی هوایی ارتش شدند. 

تصویر بالا تنها نمونه اف-۵اف صاعقه۲ را نشان می‌دهدو در تصویر پایین چهار فروند از شش فروند اف-۵ ای صاعقه نیروی هوایی ارتش را می‌بینید

در نخستین سال‌های دهه ۱۳۸۰ شمسی، درحالی‌که پروژه ارتقای آیرودینامیکی (سطوح پروازی) جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف با نام صاعقه-۸۰ در دست توسعه بود، معاونت جهاد خودکفایی نیروی هوایی ارتش با همکاری متخصصان چینی در قالب پروژه‌ای به‌نام «راه ابریشم ۲» روی ارتقای اویونیک این نوع هواپیما، ازجمله ارتقای رادار آن‌ها کار می‌کردند؛ در این راستا، سه فروند اف-۵ ایی (تک‌کابین) متعلق به پایگاه‌های دوم و چهارم شکاری در فرودگاه مهرآباد تهران ارتقا داده شدند و به اختصار اس‌آر.۲ (SR.2) نام گرفتند.  هواپیماهای ارتقایافته به کامپیوترهای جدید ناوبری و اسلحه و همچنین نمایشگر سربالا (Head-up Display)، سه نمایشگر چندمنظوره رنگی (به جای آلات دقیق قدیمی)، سامانه هشدار امواج راداری (Radar Warning Receiver)، پخش‌کننده‌های حرارتی (Flare Dispensers)، رادیوی جدید، سامانه ناوبری تاکتیکی (TACAN) و رادار جدید اس وای-۸۰ (SY-80) مجهز شدند، که همگی آن‌ها ساخت چین بودند. نخست یک فروند هواپیما با همکاری متخصصان چینی ارتقا داده شد و پس از آن، دو فروند دیگر را متخصصان وزارت دفاع جمهوری اسلامی ایران ارتقا دادند.

ادامه پروژه در هسا و تولد کوثر-۱

به‌دنبال افشای برنامه جنجا‌ل‌برانگیز هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران، تصویب تحریم‌های تسلیحاتی علیه این کشور در شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۱۳۸۶، موجب توقف پروژه «راه ابریشم ۲» شد. درپی تحریم‌ها، شرکت‌های چینی تامین‌کننده قطعات لازم برای ارتقای جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف که با «شرکت سهامی ملی واردات و صادرات فناوری هوایی چین» و همچنین نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران کار می‌کردند، از تحویل آن قطعات سرباز زدند که این مساله منجر به توقف پروژه در فاز آزمایش جنگنده‌های ارتقایافته شد. در نهایت دو فروند از سه جنگنده ارتقایافته در جریان رژه روز ارتش (۲۹ فروردین) ۱۳۸۷ شرکت کردند و درنهایت در دزفول زمین‌گیر شدند. پس از آن، نیروی هوایی ارتش برای ادامه این پروژه، در سال ۱۳۸۸ با سازمان صنایع هوایی نیروهای مسلح قرادادی بست و شرکت صنایع هواپیماسازی ایران (هسا) در کنار صنایع الکترونیک ایران (صا ایران)، صنایع اپتیک اصفهان و چندین شرکت دیگر، مامور شدند تا با مهندسی معکوس و ساخت قطعات لازم، به‌ویژه سامانه‌های اویونیک، آلات دقیق و رادار، شرایط ادامه پروژه به‌صورت بومی را فراهم کنند.

۳-۷۳۷۰ یکی از سه فروند اف-۵ ایی ارتقایافته موسوم به اس‌آر.۲ (SR.2) ارتقایافته در جریان پروژه راه ابریشم-۲ است که آخرین‌بار در رژه روز ارتش۲۹ فروردین ۱۳۸۷ شرکت کرد و در نهایت در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی وحدتی در دزفول زمین‌گیر شد. گفته می‌شود این هواپیما در حال حاضر در تاسیسات هسا قرار دارد و در حال ارتقا به سطح جنگنده کوثر است

نیروی هوایی ارتش سال ۱۳۸۸ در جریان پروژه راه ابریشم-۲، نخستین پیش‌نمونه ارتقایافته اف-۵ ایی را به هسا واگذار کرد؛ کار مهندسی معکوس قطعات نیز با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی و همچنین شرکت‌های اندونزیایی و حتی روسی آغاز شد.

در نهایت پس از ۹ سال، نخستین فروند یا پیش‌نمونه ارتقایافته از نوع اف-۵اف دوکابینه با نام «کوثر-۱» در ۳۱ مرداد ۱۳۹۷، در جریان مراسمی رسمی با حضور حسن روحانی در محل تاسیسات شرکت صنایع هواپیمایی ایران (صها) در فرودگاه مهرآباد رونمایی و ۱۲ آبان‌ ۱۳۹۷ با پایان آزمایش‌های پروازی جنگنده، طی مراسمی رسمی به نیروی هوایی ارتش واگذار شد. 

وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران در ۱۲ آبان ۱۳۹۷، تصویرها و ویدیویی منتشر کرد از آنچه که «خط تولید کوثر» می‌نامید. در اینجا جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف که شماری از آن‌ها بدنه و بال‌های ساخت ایران دارند، در این «خط تولید» یا به‌عبارت بهتر، «خط ارتقا» دیده می‌شوند

نخستین فروند از این جنگنده ارتقایافته علاوه‌بر تجهیز به آلات دقیق پیشرفته، به نمایشگرهای چندمنظوره کریستال مایع در کابین‌های جلو و عقب، نمایشگر سربالا، کامپیوترهای ناوبری و سلاح جدید و از همه مهم‌تر، نمونه ایرانی رادار اس وای-۸۰ چینی مجهز بود. البته تعبیه رادار جدید موجب شد تا کامپیوترهای آن که نسبت‌به کامپیوترهای رادار اِی‌پی‌کیو-۱۵۳ (APQ-153) قدیمی اف-۵ اف ابعاد بسیار بزرگ‌تری دارند، با اشغال فضای مربوط به محفظه تنها توپ ۲۰میلیمتری در دماغه جنگنده، سبب حذف آن شوند که توان رزمی این جنگنده را در حین جنگ سگی (۱) در نبرد هوایی به‌شدت کاهش می‌دهد.

نخستین پیش‌نمونه پروژه کوثر با شماره سریال ۷۴۰۰-۳  که در اصل یک جنگنده آذرخش۲ یا اف-۵ اف مهندسی معکوس شده در ایران است، تا به‌حال دوبار تحویل نیروی هوایی ارتش شده است. بار نخست در تاریخ ۱۲ آبان (عکس زیر) و بار دیگر با رنگ‌آمیزی مشابه با تیم عقاب‌های سیاه نیروی هوایی جمهوری کره (کره جنوبی) در تاریخ ۵ تیر ۱۳۹۹ (عکس بالا)

رنگ کردن گنجشک به‌جای قناری

پنحم تیرماه ۱۳۹۹ در جریان یک مراسم رسمی، سه فروند جنگنده کوثر تحویل نیروی هوایی ارتش شد. مانند مراسم تحویل نخستین فروند این جنگنده ارتقایافته، در جریان این مراسم و پس از آن نیز نه‌تنها مسئولان دفاعی و نظامی، بلکه رسانه‌های دولتی نیز مدعی شدند که جنگنده‌های تحویل‌داده‌شده، از صفر تا صد در ایران ساخته شده‌اند. اما تصاویر و فیلم‌های منتشرشده نشان می‌دهد که این ادعا به‌کلی دروغ و در راستای بزرگ‌نمایی کاذب دستاوردهای دفاعی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح است.

شماره سریال‌های سه فروند جنگنده تحویل‌داده شده پیش از مراسم رنگ شده بود تا مشخص نشود که یکی از آن‌ها پیش‌تر در سال ۱۳۹۷ تحویل داده شده است و دو فروند دیگر نیز اف-۵ اف‌های ۴۳ ساله‌ای‌اند که تنها به‌طور محدود ارتقا یافته‌اند. اما تصاویر و بخشی از فیلم‌های منتشرشده، از شماره سریال آمریکایی ثبت‌شده روی آسمانه (Canopy) جنگنده‌ها خبر می‌دهد و تلاش‌های وزارت دفاع برای پنهان‌کاری درمورد این حقیقت را با شکست مواجه کرده است.

این تصویر که وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران منتشرش کرده است، شماره سریال آمریکایی ۰۶۹۱-۷۵ زا بر روی آسمانه و پلاک کارخانه سازنده جنگنده یعنی Northrop را در پشت صندلی پران سومین جنگنده کوثر نشان می‌دهد. این دو نکته روشن می‌کند که جنگنده، یک فروند اف-۵ اف ۴۳ساله نیروی هوایی ارتش است که شرکت هسا آن را با شماره سریال ۷۱۶۴-۳ به سطح کوثر ارتقا داده است (Iranian Aircraft Manufacturing Industries)

براساس این تصاویر، شماره سریال‌های ۰۶۹۱-۷۵ و ۰۷۰۷-۷۵ به ترتیب روی آسمانه‌های سومین و دومین فروند تحویلی دیده می‌شود. با بررسی اسناد و مدارک نیروی هوایی ایالات متحده مشخص می‌شود که این شماره‌ها به اف-۵ اف‌هایی تعلق دارد که سال‌ها پیش به نیروی هوایی شاهنشاهی ایران تحویل شده‌اند. ۰۷۰۷-۷۵ متعلق به اف-۵ اف شماره ۷۱۸۰-۳ است که اتفاقا ۲۹ مهر ۱۳۸۰ در جریان سانحه‌ای در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی به‌شدت آسیب دیده بود و به نظر می‌رسد در شرکت هسا بازسازی شده و به سطح جنگنده کوثر ارتقا یافته است. فروند سوم از این نوع جنگنده نیز با شماره سریال ۰۶۹۱-۷۵ در اصل یک فروند اف-۵ اف گردان ۴۱ شکاری تاکتیکی است با شماره سریال ۷۱۶۴-۳ که در سال ۱۳۸۹ برای عمردهی سازه (Structure) به شرکت هسا واگذار شده و درنهایت در جریان این کار، به سطح کوثر ارتقا یافته است.

تصویر بالا جنگنده اف-۵ اف با شماره ۷۱۶۴-۳ را در مراسم تحویل به ارتش نشان می‌دهد و تصویر پایین نیز همان جنگنده را در سال ۱۳۹۰ در حالی نشان می‌دهد که هنوز به سطح کوثر ارتقا نیافته بود و در خدمت گردان ۴۱ شکاری تاکتیکی نیروی هوایی ارتش در پایگاه چهارم شکاری تاکتیکی وحدتی در دزفول قرار داشت (Image by Keyvan Tavakkoli)

قابل توجه است که برخلاف فروند دوم و سوم جنگنده‌های تحویلی که اف-۵ اف‌های بازسازی‌شده و ارتقا‌یافته‌ بودند، نخستین فروند دارای بدنه و سازه و قطعات بسیاری است که در شرکت‌های دفاعی ایران ساخته شده و توسعه یافته‌اند و موتورهای توربوجت جنرال الکتریک جِی۸۵-جی ایی-۲۱ (General Electric J85-GE-21) آن را نیز شرکت صنایع توربینی ایران در جریان پروژه‌ای به نام «اوج» بازسازی و عمردهی کرده است. 

پروژه مهندسی معکوس و ساخت بدنه، بال، سازه و سایر قطعات جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف نیز پیش‌تر در سال‌های نخست دهه ۱۳۷۰ شمسی و با همت سرتیپ منصور ستاری، فرمانده پیشین نیروی هوایی ارتش، در مجتمع (صنایع) «اوج» نیروی هوایی آغاز شد که در نهایت به ساخت تعداد انگشت‌‌شماری اف-۵ ایی منجر شد. در سال ۱۳۸۷ ادامه پروژه و همچنین ساخت بدنه و بال‌های جنگنده‌های اف-۵ اف، به شرکت هسا واگذار شد که نخستین فروند پیش‌نمونه کوثر نیز یکی از آن‌هاست.

در حال حاضر نیروی هوایی ارتش ایران ۴۴ فروند اف-۵ ایی تک کابین و ۱۳ فروند اف-۵ اف دو کابین دارد، در کنار دو فروند اف-۵ ایی ارتقایافته در جریان پروژه«راه ابریشم۲» و همچنین۶ فروند اف-۵ ایی صاعقه (مجهز به دو سکان عمودی) و یک فروند اف-۵ اف صاعقه ۲ (مجهز به دو سکان عمودی) که در خدمت گردان‌های۲۱، ۲۳ و ۴۱ شکاری تاکتیکی در پایگاه‌های دوم شکاری تاکتیکی (تبریز) و چهارم شکاری تاکتیکی (دزفول) قرار دارند. در حال حاضر پنج فروند از جنگنده‌های اف-۵ ایی و اف ذکرشده در کنار نخستین پیش‌نمونه پروژه راه ابریشم ۲، در مراحل ارتقا به سطح جنگنده کوثر قرار دارند و با توجه به روند کند ارتقای آن‌ها، به نظر نمی‌رسد که تا دو دهه آینده، کار ارتقای تمامی این ۶۶ فروند جنگنده اف-۵ ایی و اف (شامل صاعقه‌های ۱ و ۲) به پایان برسد.

در آلات دقیق تعبیه‌شده در کابین جلو (بالا) و عقب (پایین) کوثر به‌جای استفاده از نشانگرهای قدیمی عقربه‌ای و آنالوگ، از نمایشگرهای رنگی چندمنظوره استفاده شده است که قابلیت نشان دادن بهتر اطلاعات پرواز را دارند و به‌شدت هزینه‌های تعمیر و نگهداری را کاهش می‌دهند

پانوشت‌ها:

(۱)  Dogfight: درگیری هوایی تن‌به‌تن در میدان دید خلبانان که در جریان آن، هریک از آن‌ها تلاش می‌کنند تا با انجام مانورهای پروازی سنگین پشت یکدیگر قرار گیرند و با استفاده از موشک‌های حرارتی و یا با توپ طرف مقابل را ساقط کنند.