نگرانی از انتقال ویروس کرونا حساسیت‌ها را بالا برده است. می‌خوانیم که آب هم می‌تواند ناقل ویروس کرونا باشد. می‌شنویم که در دوران شیوع کرونا، باید دستانمان را حداقل ۲۰ ثانیه با آب و مواد ضدعفونی‌کننده بشوییم. از یک ماه پیش و هم‌زمان با روز جهانی آب، سازمان ملل متحد ابراز نگرانی کرد که نیمی از جمعیت جهانی از دسترسی به بهداشت و بسیاری از مناطق آفریقا و آسیا از دسترسی مناسب به آب سالم محروم‌اند.

در ایران اما، مردم شهرهای بزرگ که آب لوله‌کشی بهداشتی کلر‌زده دریافت می‌کنند شاید در ماه‌های آینده متوجه کمبود آب شوند. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش اخیر خود، با اشاره به افزایش ۲۳ درصدی مصرف آب شرب نسبت به میانگین بلند‌مدت، تاکید کرده است که با وجود بارندگی‌های بهاره، تصفیه‌خانه‌های آب شرب در صورت افزایش بیش از حد مصرف، ممكن است پاسخگوی نیاز مصرف‌کنندگان نباشند [۱]. با این حال، وضعیت مناطقی که آب بهداشتی و کافی ندارند چندان روشن نیست، به‌ویژه در بافت‌های فرسوده شهری و حاشیه‌نشین‌های محروم. این نگرانی وقتی بیشتر خواهد شد که بدانیم بخشی از آب حاصل از شست‌و‌شو وارد کوچه و خیابان می‌شود، نه شبکه جمع‌آوری فاضلاب.

چندی پیش، مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی درباره امکان وجود ویروس جدید کرونا در آب و فاضلاب منتشر کرد. نویسندگان با اشاره به آخرين دستاوردهای نهادهای بین‌المللی بهداشتی و زیست‌محیطی، از جمله سازمان بهداشت جهانی (WHO) و اداره حفاظت محیط زیست ایالات متحده (EPA) نوشتند که ویروس جدید کرونا می‌تواند در آب شرب وجود داشته باشد و حتی از طریق آن منتقل شود.

اما  در حال حاضر، شواهدی مبنی بر انتقال آن از آب‌های سطحی و زیرزمینی وجود ندارد. ویروس جدید کرونا در آب شرب زنده می‌ماند و دوام آن در آب ۴ درجه سانتیگرادی ۱۰۰ روز و در دمای ۲۳ درجه، بین ۶ تا ۱۲ روز ذکر شده است. 
همچنین، آثار وجود این ویروس در فاضلاب‌های تصفیه‌نشده و مدفوع مبتلایان مشاهده شده است. ویروس جدید کرونا اما در برابر اشعه ماورای بنفش و کلر که برای تصفیه به آب می‌زنند، مقاوم نیست.

 

اهل فن چه می‌گویند؟

در روزگار شیوع کرونا، تا چه حد می‌توان دلمشغول بهداشت منابع آب بود؟ این پرسشی است که از کارشناسان و استادان کرده‌ام (به‌خاطر حفظ امنیت‌ افراد، از بردن نام برخی از آن‌ها معذورم).

یک مهندس آب و فاضلاب، که در اجرای پروژه‌های لوله‌کشی فاضلاب در شرق تهران حضور داشته است، گفت که برخی لوله‌کشی‌ها قابل اطمینان نیستند، چرا که پیمان‌کار و مجری بخشی از پول پروژه را برداشته و کار را به پیمان‌کاران «ارزان‌تر» سپرده و روی کیفیت اجرا هم نظارت دقیقی وجود نداشته است. او تاکید می‌کند که در برخی بافت‌های فرسوده شهری در جنوب تهران، ایجاد سیستم‌های جمع‌آوری فاضلاب بسیار دشوار است. 

یک مدیر سابق دولتی در مورد وضعیت مدیریت فاضلاب تهران گفت: «تا آن‌جا که می‌دانم هنوز شبکه جمع‌آوری فاضلاب در تهران هم کامل نشده، چه برسد به شهرک‌های اطراف تهران!» او به سخنان مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران اشاره می‌کند که گفته است: «۳۶ درصد شبکه فاضلاب اجرایی شده… و ۱۲ هزار و ۲۶۰ کیلومتر شبکه فاضلاب باید در استان تهران اجرایی شود.»

به عقیده یک استاد دانشگاه در حوزه محیط زیست و فاضلاب، کارهای خوبی در شهرها شده است اما هنوز مناطقی از سامانه‌های تصفیه فاضلاب محروم‌اند و در ادامه افزود: «در جوامع کم‌برخوردار هنوز فاضلاب سرویس بهداشتی در چاه تخلیه و بقیه فاضلاب به‌صورت سطحی در نهرها و جدول‌ها جاری می‌شود... چیزی که ما در این جوی‌ها می‌بینیم همان فاضلاب شست‌و‌شو است که در حال حاضر، به آن آب خاکستری گفته می‌شود. البته توسعه سیستم‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب بسیار مهم است و در همه برنامه‌های توسعه جایگاه دارد. لیکن به‌واسطه کمبود منابع مالی، عموما این اهداف برآورده نمی‌شود. به‌عنوان مثال، در بخش فاضلاب روستایی، در برنامه توسعه قبل پیش‌بینی شده بود ۵ درصد از جمعیت روستایی به تاسیسات جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب دسترسی داشته باشند که در حال حاضر، کمتر از ۱ درصد حاصل شده است.»وضعیت فاضلاب برخی مناطق محروم حاشیه شهرها، از آنچه در بسیاری روستاها می‌بینیم نابسامان‌تر است. همین مساله در آلونک‌نشین‌ها و حلبی‌آبادها هم مصداق پیدا می‌کند، مناطقی که دولت کمتر درباره کمبودهایشان اطلاع‌رسانی کرده است.

در گفت‌و‌گویی که با یک کارشناس پیش‌کسوت آب داشتم، او گفت که دولت در مقاطعی ساخت و توسعه شبکه‌های انتقال فاضلاب را جدی گرفته و بعد، تا مدتی کار را رها کرده است. به گفته این کارشناس، وجود طرح‌های انتقال و جمع‌آوری فاضلاب به‌معنی تصفیه فاضلاب نیست و در ادامه تاکید کرد که بسیاری از زاغه‌ها و آلونک‌نشین‌ها سیستم بهداشتی مناسب ندارند و آب حاصل از شست‌و‌شوی خانگی بدون مشکل وارد کوچه‌ها و جوی‌های آب کم‌عمق حلبی‌آبادها می‌شود. او معتقد است که محرومیت مناطق فقیر و حاشیه‌نشین از امکانات تصفیه فاضلاب می‌تواند نگران‌کننده باشد.

به عقیده یک مدرس دانشگاه و کارشناس آب، نقاط حاشیه‌ای جنوب تهران، که بخشی از پساب‌های شهر هم راهی همین مناطق می‌شود، از منظر بهداشتی موقعیت مناسبی ندارند. او در ادامه افزود پساب حاصل از شست‌و‌شوی خانه‌های حلبی‌آبادها و آلونک‌نشین‌ها می‌تواند وارد جریان آب‌های سطحی شود و در شهرهای بزرگ‌تر از مناطقی با ارتفاع پست سر در آورد که سطح آب زیرزمینی هم در آن‌ها بالاست. همین مساله برای مناطق جنوبی شهر تهران و محله‌های محروم از سیستم‌های تصفیه فاضلاب هم مصداق پیدا می‌کند، جایی که بیشتر این آب‌های آلوده وارد برخی مزارع می‌شود. این کارشناس آب گفت این مشکل در نقاط گوناگون کشور وجود دارد، از جمله در شهرستان کارون استان خوزستان که ناکارآمدی و حتی نبودِ سیستم جمع‌آوری فاضلاب در برخی بخش‌های آن نگران‌کننده است. سایر نقاط خوزستان نیز از شبکه‌های مدرن فاضلاب محروم‌اند. ناتمام ماندن بسیاری از طرح‌های تصفیه فاضلاب در سراسر ایران به این وضعیت نامطلوب دامن زده است.

شاید در گذشته، در مناطقی با تراکم جمعیتی محدود، که به‌شکل سنتی چاه‌های فاضلاب محل جمع‌آوری پساب بود و خاک عمل پالایش را انجام می‌داد، به شبکه‌های جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب نیاز چندانی نبود. اما در برخی مناطق آبرفتی که امکان مخلوط شدن فاضلاب با جریان آب زیرزمینی وجود دارد، نمی‌توان نسبت به وضعیت آب بی‌تفاوت بود. بوی بد ناشی از نشت فاضلاب در برخی مناطق که پساب پس از گذر از لایه‌های تراوا به سطحی نفوذ‌ناپذیر برخورد می‌کند و جریان می‌یابد، ضرورت تجدید‌نظر در نحوه مدیریت فاضلاب را بیش از پیش آشکار می‌کند.

در برخی مناطق که تماس فاضلاب با آب زیرزمینی می‌توانست موجب آلودگی و بیماری شود، نحوه مدیریت آب تغییر کرده است. در مخروط‌های افکنه که از شبکه‌های قنات برای برداشت آب استفاده می‌شد، افزایش تراکم جمعیت و جمع‌آوری فاضلاب در چاه‌های سنتی به‌تدریج به آلودگی بخشی از آب‌های زیرزمینی انجامید، اتفاقی که در بعضی مناطق تهران به پایان برداشت آب شرب از برخی چاه‌ها و قنات‌ها منجر شد. نمونه اروپایی‌ این مورد را می‌توان در مادرید مشاهده کرد که برداشت آب شرب از قنات‌های این شهر به‌خاطر بروز آلودگی‌ در نیمه نخست قرن بیستم تعطیل شد [۲].

هرچند دانسته‌ها در مورد ویروس جدید کرونا و اثرگذاری‌‌اش محدود است و تراکم بسیار محدود آن در منابع بزرگ آبی خطرناک به نظر نمی‌رسد، با توجه به احتمال ظهور عوامل بیماری‌زای دیگر و اهمیت مدیریت منابع آب و فاضلاب، نمی‌توان دست روی دست گذاشت.





[۱] وقتی اعضای خانواده‌ای چهار‌نفره روزی ۱۰ بار دستانشان را به‌مدت ۲۰ ثانیه بشویند و البته شیر آب را باز بگذارند، می‌توان حدس زد که مصرف آب چقدر بیشتر خواهد بود (حداقل ۸۰ لیتر در روز).



[۲] فناوری قنات از دوران حکومت مسلمانان در اندلس وارد ساختار مدیریت آب اسپانیا شد و تا اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، بخشی از آب شرب مادرید از قنات‌ها تامین می‌شد. اما به‌تدریج برای حفظ بهداشت و جلوگیری از آلودگی، سیستم‌های دیگر جانشین این منبع شد.