دونالد ترامپ در سفر اخیر خود به ژاپن، روز ششم خرداد، ضمن استقبال از پیشنهاد آن کشور برای تلاش میانجی‌گرانه جهت حل اختلاف بین ایالات متحده آمریکا و ایران از راه مذاکره، در دیدارش با شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن، اعلام کرد: «ایران با همین رهبران، موقعیت تبدیل شدن به کشوری بزرگ را دارد. می‌خواهم به صراحت بگویم که ما به‌دنبال تغییر رژیم نیستیم. ما به‌دنبال جلوگیری از تسلیحات هسته‌ای هستیم.»

درست یک روز بعد، مورگان اورتگاس، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا در مورد اظهارات ترامپ، در توضیحاتی اعلام کرد: «فشار حداکثری و تحریم‌ها همچنان روی میز است و اگر رهبران ایران ۱۲ شرط تعیین‌شده از سوی مایک پمپئو را جدی بگیرند، دولت آمریکا آماده گفت‌وگو است.»

این اظهار نظر نماینده وزارت خارجه آمریکا اگرچه ظاهرا در توضیح سخنان ترامپ در توکیو و در پاسخ خبرنگاری که از خانم اورتگاس پرسیده بود که آیا موضع آمریکا در مقابل ایران تغییر کرده، گفته شد، اما به نظر می‌رسد هم‌زمان واکنشی بود به سخنان وزارت خارجه ایران که درست ساعاتی پیش‌تر و به‌دنبال چرخش صریح ترامپ در باب مذاکره با رژیم ایران، اعلام کرده بود: «جمهوری اسلامی فعلا چشم‌اندازی برای مذاکره با آمریکا نمی‌بیند.»

این آخرین موضع‌گیری رییس‌ جمهوری آمریکا در باب گفت‌وگو، صرف‌نظر از تغییر کلامی غافلگیرانه در سیاست و برخورد او با ایران، اگرچه با توجه به سوابق مواضع بی‌ثبات ترامپ چندان جای تعجب ندارد، اما اگر بتوان آن را اظهارنظری صادقانه و نه صرفا تبلیغاتی و عوام‌فریبانه شمرد، درباره آن چند فرض می‌توان متصور شد:

اول اینکه بین سیاست‌های رییس‌ جمهوری آمریکا درباره ایران با آنچه که وزیر خارجه، مایک پمپئو و به‌ویژه جان بولتون، مشاور امنیت ملی آن کشور در سر دارند، تفاوت اساسی وجود دارد و چه‌بسا اختلافاتی از این دست، به شایعه برکناری احتمالی بولتون از سوی ترامپ در این روزها دامن زده باشد.

دوم، احتمالا رییس‌جمهوری آمریکا در مورد موضع‌گیری تندش درباره جمهوری اسلامی ایران، نرمش نشان داده، به این دلیل که متوجه شده افکار عمومی جامعه آمریکا پی برده‌اند که سیاست‌های او با خروج یک‌طرفه از برجام و تحریم‌های روزافزون و طاقت‌فرسا علیه ملت ایران باعث شده تا به تنش‌های منطقه‌ای دامن زده شود. برخوردهایی که احتمال درگیری نظامی گسترده بین ایران و آمریکا را به بهانه‌های واهی افزایش داده است و باعث می‌شود تا با خطای هر یک از طرفین ایرانی یا آمریکایی، آتش جنگی تمام‌عیار مشتعل گردد؛ چیزی که موجب می‌شود تا هر دو طرف مخاصمه، خسارت‌های غیرقابل جبرانی را متحمل شوند، هرچند که عواقب یک جنگ احتمالی با آمریکا برای جمهوری اسلامی ایران به‌مراتب پرهزینه‌تر خواهد بود.

سوم، سخنان ترامپ در توکیو می‌تواند در ادامه همان مواضع تند قبلی علیه ایران باشد، اما با زبان دیپلماتیک نرم‌تر و آشتی‌جویانه، در راستای تحقق همان سیاست چماق و هویج تا بتواند جمهوری اسلامی را به نشستن پای مذاکره تشجیع و ترغیب کند؛ به‌ویژه وقتی کاخ سفید متوجه شد که ایران تمایلی جدی در حل مخاصمه با ایالات متحده دارد، حتی اگر از طریق مذاکرات پنهانی یا نوعی لابی‌گری با سیاستمداران آمریکایی چون گذشته باشد.

مذاکرات پنهانی ایران و آمریکا و میانجی‌گری در کاهش تنش‌ها

به‌دنبال اعلام آمادگی عمان که سابقه دیرینه‌ای در نقش میانجی‌گرانه بین تهران و واشنگتن دارد، ژاپن نیز در اقدامی بی‌سابقه اعلام کرد که حاضر است نقش واسطه در کاهش تنش‌های بین ایران و آمریکا را از طریق نشاندن این دو کشور بر سر میز مذاکره داشته باشد.

از سویی عراق هم در همین راستا به طور جدی اعلام آمادگی کرده است؛ چراکه آن کشور می‌داند که وقوع یک جنگ تمام‌عیار بین جمهوری اسلامی ایران، کشور دوست و آمریکا، برای عراقی‌ها هم می‌تواند عواقب دهشتباری داشته باشد، آن هم وقتی که هنوز هم خاطرات شوم جنگ فرسایشی بین ایران و عراق در اذهان مردم آن کشور زنده است.

صرف‌نظر از نقش دولت‌های میانجی‌ در زمینه‌سازی مذاکرات بین آمریکا و ایران که به‌تازگی سوییس هم به این مجموعه اضافه شد، گفت‌وگوهای محرمانه و غیر رسمی نیز به‌طوری که در گذشته دیده شد، می‌تواند نقش کلیدی در کاهش تنش‌های خطرساز بین تهران و واشنگتن داشته باشد.

اگرچه علی خامنه‌ای در راس هرم قدرت همواره ادعا کرده که مخالف مذاکره با کاخ سفید است و ضمن اعلام موضع نامتوازن نه جنگ و نه گفت‌وگو، به‌تازگی مدعی شده که «مذاکره سم است»، اما واقعیت آن چیزی است که تاکنون در دیدارهای غیررسمی مسئولان ایرانی و آمریکایی که خود نوعی مذاکره محسوب می‌شود، رقم خورده است.

نشریه «پولیتیکو» ظاهرا اولین رسانه‌ای بود که دیدار محمدجواد ظریف با دایان فاینستاین، سناتور برجسته دموکرات را فاش کرد. این ملاقات که بعدا وزارت خارجه ایران و آمریکا نیز آن را تایید کردند، در سفر چند هفته پیش ظریف به نیویورک صورت گرفت. این سناتور مطرح و ارشد دموکرات وزنه مهمی بین سیاستمداران آمریکا محسوب می‌شود. در کارنامه این خانم، نایب رییسی کمیته اطلاعاتی سنا نیز به چشم می‌خورد و هم اکنون او قریب به سه دهه است که در جایگاه یک سناتور دموکرات خدمت می‌کند.

وزیر امور خارجه ایران که به نقش مهم و نفوذ فاینستاین واقف بود، در ضیافت شامی با او ملاقات کرد، با این امید که با توجه جایگاه برجسته این سناتور دموکرات ایالت کالیفرنیا و به‌ویژه موضع‌گیری منتقدانه شدید او علیه ترامپ، گشایشی در کاهش تنش‌های ایران و آمریکا در این موقعیت خطیر فراهم شود.

دایان فاینستاین در ۲۴ مرداد ۱۳۹۶، حدود نه ماه پیش از نقض توافق برجام از سوی ترامپ، در روزنامه یو‌اس‌ای تودی به کاخ سفید هشدار می‌دهد: «توافق هسته‌ای با ایران را حفظ کنید و از درس‌های آن برای کره شمالی استفاده کنید. اگر ترامپ توافق هسته‌ای با ایران را پاره کند، امنیت ما بیشتر نمی‌شود. در صورت خروج بدون توجیه از توافق با ایران، کره شمالی چگونه به آمریکا اعتماد می‌کند؟»

اگرچه حسن روحانی نیز اعلام کرد که در شرایط فعلی نمی‌توان با آمریکا مذاکره کرد، اما استقبال از سفر وزیر امور خارجه عمان به تهران، بیانگر آن است که جمهوری اسلامی ایران ناگزیر به مصالحه با دولت ترامپ است، زیرا صرف‌نظر از تشدید احتمال جنگ بین ایران و آمریکا، با استمرارو تعدد تحریم‌ها از سوی کاخ سفید، رژیم ایران برای بقای خود، راه دیگری در پیش رو ندارد.

نتیجه جنگ احتمالی بین ایران و آمریکا، نابودی ایران یا عراق؟

دونالد ترامپ در واکنش به اصابت یک راکت کاتیوشا به منطقه سبز در بغداد در ۲۹ اردیبهشت، در توییتی تهدیدآمیز نوشت: «اگر ایران خواهان درگیری است، این پایان رسمی ایران خواهد بود.»

صرف‌نظر از این نظر نامعقول و غیردیپلماتیک ترامپ که تفاوت چندانی با ادبیات امثال قاسم سلیمانی درباره آمریکایی‌ها ندارد، متاسفانه واقعیت این است که در صورت بروز جنگی بین ایران و آمریکا، اگرچه نیروهای ایالات متحده در منطقه آسیب جدی خواهند دید و منافع آمریکا در تمام دنیا به‌ویژه در عراق، افغانستان، سوریه، لبنان به‌واسطه نیروهای نیابتی تحت امر جمهوری اسلامی در خطر جدی قرار خواهد گرفت، اما مردم ما خسارت غیرقابل جبرانی خواهند دید که به‌مراتب از عواقب جنگ ایران و عراق سنگین‌تر خواهد بود.

درحالی‌که تهدید ترامپ برای نابودی ایران در جنگی فرسایشی را نمی‌توان نادیده گرفت، از سوی دیگر، مقتدا صدر در همین روزها و در اوج تنش‌های بین تهران و واشنگتن، در توییتی اعلام کرد: «بروز جنگ بین ایران و آمریکا را پایان عراق قلمداد خواهیم کرد.» به‌دنبال هشدار این رهبر شیعیان عراق بود که خیل بزرگی از هواداران او در روزهای اخیر، در خیابان‌های بغداد و چند شهر دیگر، در حمایت از او دست به تجمع زدند.

اگرچه به نظر نمی‌رسد که هیچ کدام از طرفین به دنبال جنگ باشند، اما در فضای تنش‌آلود و حساس کنونی، هرگونه بهانه‌ای از قبیل انفجار در خط لوله نفتی عربستان یا چهار نفت‌کش در بندر فجیره که جمهوری اسلامی را در مظان اتهام قرار داد، می‌تواند آتش جنگی ناخواسته را شعله‌ور کند.

مذاکرات بین ایران و آمریکا حتی اگر ایران را در موقعیتی عادلانه قرار ندهد، حیاتی است. از این رو، به نظر می‌رسد که با توجه به حساسیت این برهه زمانی، آمریکا نیز چندان مصر به در نظر گرفتن شروط ۱۲گانه پمپئو برای مذاکره با ایران نیست، همان‌طورکه جمهوری اسلامی ایران نیز دیگر نمی‌تواند شعار بازگشت کاخ سفید به برجام را پیش‌شرط هرگونه مذاکره با آن بداند.