تجربه‌ بشر در نیم قرن اخیر، نشان می‌دهد که جامعه‌ بشری دربرابر بلایای طبیعی، دست‌بسته نیست. نوع منابعی که در دست بشر و نهادهای بشری قرار دارد، امکان جابه‌جایی میلیون‌ها نفر و کمک به میلیون‌ها نفر در شرایط بلایای طبیعی را فراهم ساخته است. کافی است به تمهیداتی که در نیمه‌ اول سپتامبر ۲۰۱۸ برای کاهش مخاطرات طوفان فلورانس در سه ایالت کارولینای شمالی، کارولینای جنوبی و ویرجینیا انجام شد، نگاه کنیم. تا روز پیش از رسیدن طوفان به سواحل این سه ایالت، حدود یک‌میلیون نفر بدون هیچ ضایعه‌ای، از مناطق خود خارج شده‌ بودند تا در معرض آسیب‌های طوفان قرار نگیرند. همچنین صدها گروه نجات و تعمیر (خطوط برق) از ایالت‌های دیگر، به سه ایالت مذکور اعزام شده‌ بودند.

برای بحث درمورد شرایط ایران، نخست بهتر است از یک نمونه‌ بسیار موفق مواجهه با یکی‌از بزرگ‌ترین و سهمگین‌ترین طوفان‌های دریایی (Hurricane)که ضایعات بسیاری ایجاد می‌کنند، یاد کنیم. بعد از آن، به‌سراغ نوع برخورد با بلایای طبیعی در ایران می‌روم.  

بزرگ‌ترین عملیات نجات در تاریخ ایالات متحده

طوفان دریایی ایرما در سپتامبر ۲۰۱۷، که از حیث وسعت و سرعت باد به‌هنگام برخورد با سواحل و همچنین تحت‌تاثیر قراردادن میزان جمعیت، بزرگ‌ترین طوفان بود، بزرگ‌ترین عملیات نجات را نیز در ایالت فلوریدا به‌همراه داشت. وقوع چنین طوفانی ۱۰۰ سال پیش از این، یا در کشوری توسعه‌نایافته، می‌توانست به مرگ ده‌هاهزار نفر بینجامد، اما پیش‌بینی، ساخت‌وساز بهتر و تخلیه، از این کشتار جلوگیری کرد. یک طوفان دریایی با طبقه‌بندی ۴ در سال ۱۹۰۰ باعث مرگ شش‌هزار نفر در گلوِستون تگزاس شده بود. در روزهای اوج ایرما، ۶/۵ میلیون نفر دستور تخلیه گرفتند و ۴۸۰ پناهگاه حدود ۱۱۶هزار نفر را در خود جای دادند. در این پناهگاه‌ها به پناه‌گرفتگان غذا و نوشیدنی کافی داده می‌شد و غذا حداقل برای ارتزاق سه روز در پناهگاه تامین شد. از مردم عادی تا سالمندان و بیماران تا حیوانات (سگ‌ها و گربه‌ها تا پرندگان) در شرایط امن قرار گرفتند.  

پیش از طوفان، صدها جزیره در سواحل غربی، جنوبی و شرقی فلوریدا، به‌طور کامل تخلیه شدند. ۳۰ بیمارستان و ۳۰۰ موسسه مراقبت از افراد سالمند نیز تخلیه شد و هیچ‌یک از سالمندان به‌دلیل باد و سیل، جان خود را از دست ندادند؛ تنها بر اثر کوتاهی مدیران یک خانه سالمندان در تخلیه‌ به‌موقع، منجربه مرگ هشت سالمند به‌دلیل قطع برق و بالا رفتن درجه‌ حرارت شد.  

علی‌رغم اینکه در روز اول، ۲/۵میلیون خانه و محل کسب‌وکار در فلوریدا، برقشان قطع شد و طوفان سراسر ایالت را به‌وجهی تحت‌تاثیر قرار داد (در اثر وزش باد با سرعت ۲۴۰ کیلومتر در ساعت در عرض حدود ۵۰ مایلی طوفان تا باد ۱۴۰ و ۶۵ کیلومتری در عرض ۶۵۰ کیلومتری) امنیت یک جمعیت ۲۰میلیونی تامین شد و فقط یک‌مورد تاراج یک مغازه کفش‌فروشی گزارش شد. تعداد کشته‌هایی هم که صرفا به دلیل بی‌توجهی به اخطارهای مقامات از میان رفتند، بسیار اندک بود: سه کشته در روز اول.

علل این موفقیت عبارت بود از: ۱) مقررات ساخت‌وساز بعد از طوفان اندرو در سال ۱۹۹۲؛ ۲) هماهنگی مقامات محلی، ایالتی و فدرال؛ ۳) اعزام ده‌هاهزار نفر از ایالت‌های دیگر برای کمک به فرایند بازگشت بعد از طوفان؛ ۴) منع عبور و مرور شبانه در مناطقی که برق قطع شده بود؛ و ۵) اطلاع‌رسانی زنده در سایت‌های اینترنتی مثل یوتیوب و دسترسی مجانی به مطالب سایت‌های اینترنتی روزنامه‌ها.  

طوفان دریایی ماریا که بیشترین خسارت را به جزیره‌ پورتوریکو وارد کرد، در روزهای اوج آن، تنها ۶۴ کشته داشت؛ اما بعد از آن، گروه‌هایی که می‌خواستند برای دولت ترامپ یک کاترینا (طوفانی که در دوران جرج دبلیو بوش در لویزیانا، هزاران کشته برجای گذاشت)خلق کنند، با افزودن کسانی که بعد از طوفان به‌علت مدیریت ضعیف منطقه جان خود را از دست دادند، آمار سه‌هزار نفری برای کشته‌شدگان این طوفان ساختند. دولت فدرال تنها دوره‌ وقوع یک بلیه را مدیریت می‌کند و نه ماه‌های بعد از آن را.  

انسان ایرانی در برابر بلایای طبیعی

اما انسان ایرانی خود را در برابر بلایای طبیعی مثل سیل، زلزله، طوفان گردوخاک، و حتی برف سنگین، دست‌بسته می‌بیند. شهرداری‌ها و وزرات راه، حتی امکانات معمول برف‌روبی و شن و نمک‌پاشی در فصل زمستان را در اختیار ندارند (دلارها، حتی دلارهای شهرداری‌ها در سوریه و لبنان و عراق خرج می شود). این بلایا را به سه گروه می‌توان طبقه‌بندی کرد:

۱. بلایای انسان‌ساخته؛ گردوغبار از خوزستان تا تهران، ناشی‌از خشک‌شدن تالاب‌ها و دریاچه‌هاست که از دستکاری مستقیم حکومت در منابع آبی کشور ناشی می شود. اینها ظاهرا طبیعی‌، اما درواقع ساخته‌ دست بشرند. برای برخورد با این بلایا، راهی غیر از رهاشدن طبیعت به حال خود و کنار کشیدن دولت از دستکاری بدون مهار و کنترل در منابع آبی کشور، وجود ندارد.  

۲. بلایای طبیعی غیرقابل پیش‌بینی؛ سونامی، زلزله و گردباد، مشخص‌ترین آن‌هاست. در برابر این امور، مهم‌ترین روش برخورد، پیشگیری با بهبود کیفیت ساختمان‌ها و نصب تاسیسات اخطار عمومی و تاسیس نهادهایی برای به حداقل رساندن کشته‌ها و زخمی‌ها درصورت وقوع است. حتی در کشورهای در حال توسعه مثل مکزیک، زلزله‌ ۷/۲ ریشتری رخ می‌دهد، بدون حتی یک کشته (فوریه ۲۰۱۸). نهادهای داوطلبی امداد و نجات با تمرین‌های متناوب، مانوورهای عمومی برای آمادگی و ذخیره‌ مواد غذایی و بهداشتی و درنظر گرفتن مکان‌هایی برای مراجعه و کمک‌گیری، برخی از اقدامات معطوف‌به رساندن تعداد قربانیان به حداقل ممکن است. هیچ‌یک از این موارد، خواه پیشگیری و خواه آمادگی از قبل، در ایران انجام نمی‌شود. مقرراتی وجود دارد که مردم و دولت وشهرداری‌ها، با هم، نادیده‌اش می‌گیرند و کارهایی که مردم و دولت و شهرداری‌ها با هم، انجام نمی‌دهند.

۳. بلایای طبیعی قابل پیش‌بینی مثل آتش در جنگل‌ها، سیل، طوفان دریایی، برف‌ها و باران‌های سهمگین و رانش زمین؛ این‌ها قابل پیش‌بینی‌اند و می‌توان با برنامه‌ریزی هم خسارت‌های آنها را کاهش داد و هم از خسارت‌های انسانی و ممانعت آن‌ها برای زندگی عادی، کاملا جلوگیری کرد. تخصیص منابع لازم، آموزش همگانی، تمرین‌های مکرر و مقررات سختگیرانه در ساخت‌وساز، چاره‌ کار بوده است.  

در مورد اول، نیازی‌به تخصیص منابع نیست و تنها کافی است حکومت مرکزی پایش را از فعالیت‌های مخرب بیرون بکشد، اما موارد دوم و سوم، به بودجه نیاز دارند. در ایران بودجه‌های موجود صرف فساد، امتیازات نهادینه‌شده‌ دیوان‌سالاری دینی و نظامی، اتلاف منابع ازسوی مدیران غیر شایسته و کشورگشایی‌های نظامی و مذهبی در سرتاسر دنیا می‌شود؛ از این رو، بودجه‌ چندانی برای اقدامات مذکور باقی نمی‌ماند. همان‌طور که یک آمریکایی هنگام سفر به ایران باید ریسک زندان را بر خود بخرد، شهروندان ایرانی نیز باید مخاطره‌ بلایای طبیعی را بخشی از زندگی شخصی خود تصور کنند.  

اما در حد محدود، شهروندان به‌صورت منفرد می‌توانند اقداماتی انجام دهند. کسی مانع محکم‌سازی ساختمان محل زندگی ازسوی شهروندان نیست؛ در مجتمع‌های آپارتمانی نیز ساکنان می‌توانند اقداماتی در این مورد انجام دهند. شهروندان می توانند بسته‌هایی را برای شرایط اضطراری آماده سازند. آنها می‌توانند همچنین همه‌ اشیا و مدارک خود را به‌‌ترتیبی تنظیم کنند که درصورت هرگونه شرایط غیرعادی بتوانند در کمتر از دو دقیقه، خانه را ترک کنند و به جای امن‌تری بروند. البته این امکان برای همه وجود ندارد، اما نجات حتی یک انسان دربرابر  صدمه‌دیدن و نجات پیدا نکردن او، اولویت دارد.