مجمع عمومی سازمان ملل متحد روز ۴ آوریل (۱۵ فروردین) را «روز بین‌المللی آگاهی از خطر مین و مقابله با مشکل مین» (the International Day of Mine Awareness) نام‌گذاری کرده است. در این روز در همه نقاط آلوده به مین در جهان، نهاد ملی مین هر کشور و نهادهای غیردولتی و بین‌المللی در کشورهای درگیر با مشکل مین، نمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی برگزار می‌‌کنند. در این فرصت تاثیرگذار، از فعالان مبارزه با کاشت مین، مصدومان مین و افراد شاغل در پاکسازی میادین مین دعوت می‌شود تا با اطلاع‌رسانی درباره خطرات مین و همچنین بالا بردن ضریب آموزشی، جامعه مدنی در معرض خطر را به سطح مطلوب ارتقا دهند.

چند سالی بود که در ایران در این روز، نمایشگاه‌هایی در تهران و نزدیک محل مرکز مین‌زدایی دایر می‌شد، که در روند آگاهی‌رسانی و کاهش آمار مصدومان مین هیچ تاثیری نداشت. در این نمایشگاه‌‌ها از پوسترها و عکس‌هایی از فعالیت‌های مین‌زدایی استفاده می‌شد. این در حالی است که مناسبت این روز آگاهی‌رسانی از خطرات مین برای جامعه مدنی است، نه تشریح عملکرد و برنامه‌های اجرایی. در هر حال، سه سال است که نهاد ملی مین در ایران، مرکز مین‌زدایی، همین اندک کار را نیز انجام نمی‌دهد و ترجیح داده‌اند این روز در ایران، که بعد از مصر، دومین منطقه آلوده جهان است و رتبه اول قربانیان مین در جهان را داراست، در سکوتی معنا‌دار سپری شود.

نگاهی به عملکرد نهاد ملی مین (مرکز مین‌زدایی وزارت دفاع)

از سال ۱۳۸۰ که وزارت کشور عملیات پاکسازی میادین مین و گلوله‌های عمل‌نکرده باقی‌مانده از جنگ را به وزارت دفاع سپرد، نهادی تاسیس شد که مسئولیت این کار را بر عهده گرفت، نهادی به نام مرکز مین‌زدایی کشور که تحت نظارت شورای عالی پاکسازی و متشکل است از وزیر دفاع، معاونت مهندسی این وزارتخانه و رییس مرکز مین‌زدایی. حدود اختیارات پاکسازی این نهاد در ۵ استان آلوده خوزستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی در ۴ میلیون هکتار آلودگی تعریف شده است و یکی از وظایف این نهاد آگاهی‌رسانی درباره خطرات مین در مناطق آلوده است که به اختصار MRE نامیده می‌شود.

در روند عملیات پاکسازی میادین مین در جهان، قوانین کامل و مدونی تحت نظارت ۱۶ سازمان پاکسازی‌کننده و ناظر تدوین شده است که به‌اختصار آیمس (IMAS) نامیده می‌شود و از ابتدای کار پاکسازی تا انتهای آن بخش‌های زیادی را در برمی‌گیرد. تمام کشورهای آلوده به مین از این استانداردهای قراردادی استفاده می‌کنند. عملیات مین‌‌روبی، مانند هر تخصصی، استانداردهای بین‌المللی و واژگان تخصصی دارد.

IMAS، یا استاندارد‌های عملیات مین‌زدایی، اطلاعات مربوط به آگاهی‌رسانی درباره خطرات مین MRE را در IMAS-08/50 گردآوری کرده و در اختیار نهاد ملی هر کشور آلوده به مین قرار داده است. در تشریح این استانداردها، نهاد ملی مین به‌طور مشخص موظف شده است اطلاعات تلفات انسانی و نحوه‌ عملکرد بهینه در راستای پیشبرد جامع آگاهی‌رسانی درباره خطرات مین (MRE) را جمع‌آوری و ارایه کند و فرایند ارزیابی کلی و کامل آن اطلاعات را برای برنامه‌ای گسترده‌تر و نظارت و ارزیابی و توسعه سازمان به‌طور مداوم و نه فقط یک بار به کار گیرد. در ایران این استانداردها بومی‌سازی شده است، ولی متاسفانه هیچ‌یک از گروه‌های پاکسازی‌کننده از این استاندارد‌ها اطلاع ندارند و طبق روال معمول خود کار پاکسازی را که مبنای نظامی دارد پیش می‌برند و همین امر باعث شده است کیفیت پاکسازی دقت لازم را نداشته باشد و در بخش مسئولیت‌های مدنی نهاد ملی مین نیز این استاندارد‌ها عملا در دستور کار مرکز مین زدایی جایی ندارند.

تبصره‌های این قوانین مسئولیت نهاد ملی مین در قبال قربانیان مین و ساکنان مناطق آلوده به مین را شرح می‌دهد:

۱. نهاد ملی مین باید تضمین نماید که آموزش خطر مین با تسهیل و هماهنگی و نظارت در جمع‌آوری اطلاعات مطابق با استانداردهای بین‌المللی صورت گیرد.

۲. باید یک مرکز اطلاعاتی راه‌اندازی شود. این بانک اطلاعاتی باید در‌برگیرنده‌ اطلاعات کامل و جامع از وضعیت منطقه و بخش‌های دیگری مانند بهداشت و رفاه باشد تا کار آموزش برای مربیان آموزشی آسان‌تر گردد. هم‌اکنون، به دلایل بسیاری از جمله امنیتی بودن آمار مصدومان و مجروحان، هیچ‌کدام از آموزش‌دهندگان در این سطح قرار ندارند و آموزش خطر مین به‌صورت موردی و تصادفی صورت می‌گیرد که نه کافی است نه لازم.

۳. سازمان‌هایی که آموزش خطر مین (MRE) را بر عهده دارند می‌بایست تمام شرایط فوق را برابر با استانداردهای آیمس و استانداردهای بومی (آیمس بومی‌سازی‌شده به فارسی ) مطابقت دهند و بسنجند و کم‌و‌کاستی‌های آن را جهت بهبود آموزش اصولی و پایین آوردن تلفات، گردآوری، تصحیح و به‌روزرسانی کنند.

۴. کلیه مناطق آلوده تا ۵ سال بعد از پاکسازی باید مانند مناطق آلوده تلقی شوند و تمام حصارکشی‌ها و علائم قراردادی خطر مین در این مناطق حفظ شوندو

حصارکشی و علامت‌گذاری مناطق آلوده به مین یکی از مهم‌ترین بخش‌های پاکسازی مین در دنیا است. علائم قراردادی و علائم به زبان ساکنان بومی منطقه باید تهیه و نصب شود و برای حفاظت از آن‌ها رصد و بازرسی مداوم صورت گیرد.

در ایران، هیچ‌گونه علائم استانداردی برای میادین مین وجود ندارد و یکی از دلایل قربانی شدن افراد ناآگاهی‌شان از وجود مناطق آلوده به مین است.

در زمان احداث این میادین، علامتی نصب شده است، که یا به‌علت تغییرات جوی این علائم از بین رفته یا به‌دلیل فقر اهالی مناطق نزدیک به مناطق آلوده این علائم کنده شده‌اند و به‌عنوان ضایعات جنگی به فروش رسیده‌اند.

برخی راهکارها برای کاهش تلفات ساکنان مناطق مین‌زده:

۱. برگزاری دوره‌ها، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی «آگاهی‌رسانی درباره خطرات مین» در فصول مختلف و مکان‌های متفاوت برای ساکنان و کوچ‌نشین‌‌های مناطق مختلف در پایه‌های سنی متفاوت می‌تواند در کاهش آمار مصدومان مین تاثیر زیادی داشته باشد. این آموزش‌ها مستلزم استفاده از مربیان مسلط به زبان‌های بومی آن مناطق برای انتقال بهتر مطالب است.

۲. راهکار پیشنهادی و ضروری دیگر نصب علایم هشداردهنده‌ ثابت و در مواردی، جداسازی مناطق آلوده مین به‌وسیله‌ حصارهای نفوذ‌ناپذیر و مستحکم مانند سازه‌های بتنی است. استفاده از علائم قراردادی و تصویری برای اهالی کم‌سواد و بی‌سواد این مناطق لازم است و حفاظت مداوم و سرکشی‌های مرتب به آن‌ها جهت اطمینان از امحا نشدن علائم از جمله راهکارهای پیشنهادی در این رابطه است.

۳. مهم‌ترین راهکار تغییر اساسی در نحوه پاکسازی میادین مین و پاکسازی به روش‌های اصولی و استاندارد‌ است. از نیازهای ضروری مرکز مین‌زدایی تربیت مسئولان و مجموعه‌های اجرایی زیر‌ نظر سازمان‌های جهانی مانند UNIMAS است که در این زمینه فعالیت می‌کنند و به عوامل اجرایی عملیات‌های مین‌روبی آموزش‌های مفید و مناسب ارائه می‌دهند.

از ابتدا تا انتهای عملیات پاکسازی میادین مین، بر‌حسب بند ۱۰ از ماده ۲ استاندارد‌های پاکسازی (آیمس ۸.۱۰) در باب مسئولیت حکومت‌ها، مسئول تمام حوادث انسانی، مطابق با استاندارد‌های بین‌المللی و حتی مصوبات داخلی نهاد ملی مین کشور، بر عهده وزارت دفاع و مرکز مین‌زدایی است.

ما چه می‌کنیم؟

فعالیت نهاد‌های غیر‌دولتی در زمینه کمک به پاکسازی مین در ایران امنیتی تلقی شده است و نهاد‌های غیر‌دولتی یا وجود ندارند یا ترجیح می‌دهند فقط در همین روز جهانی آگاهی‌رسانی درباره خطرات مین فعال شوند و دوباره تا سال بعد، هیچ فعالیتی نداشته باشند و کار آگاهی‌رسانی در سازوکاری نامناسب و محدود از سوی برخی فعالان مستقل به‌صورت انفرادی پیگیری شود. از آن‌جایی‌که این افراد از هیچ جا و نهادی پشتیبانی مالی نمی‌شوند، تمام هزینه‌های این کار انسان‌دوستانه بر عهده خودشان است. البته صلیب سرخ جهانی و هلال احمر ایران گاه‌و‌بی‌گاه کارگاه‌های آموزشی برگزار می‌کنند، که نه کافی است و نه اجازه دارند به مناطق درگیر با معضل مین بروند.

در حال حاضر، فقط چند نفر به‌صورت مستقل کار می‌کنند و به دلیل محدودیت مالی و کمبود نفرات نمی‌توانند جای خالی نهاد ملی مین ایران در مناطق آلوده را پر کنند.

من، یک قربانی انفجار مین و یک مدیر اجرایی سابق، مدت ۱۷ سال است چه به‌صورت اجرایی (پاکسازی میادین مین) و چه به‌صورت فعال حقوق قربانیان مین، در این راستا مستقلا عمل می‌کنم. شعار من در همه این سال‌ها، آرزوی زمینی پاک و عاری از مین برای همه بوده است. به دلایلی که در سطرهای بالاتر توضیح دادم، دامنه فعالیت‌های من نیز محدود است، ولی با همین بضاعت کم توانسته‌ام در بیش از ۵۰ روستا و نقطه آلوده و خطرناک، با تشکیل کارگاه‌های آموزشی به زبان محلی و قابل‌فهم برای بومی‌های این مناطق، پخش بروشور و کتابچه‌های خطر مین آگاهی‌رسانی و به قربانیان مین کمک کنم به درک حقوق خود بعد از حادثه انفجار مین برسند و همچنین کمک‌های مالی اندکی برای قربانیان انفجار مین ببرم. البته من تنها نیستم و با کمک دوستانی در داخل و خارج از کشور توانسته‌ایم کمی از این کمبود‌ها را، که قاعدتا دولت باید پوشش بدهد، جبران نماییم.

با امید زمینی پاک و عاری از مین برای همه.