پس از حدود چهار سال بازداشت در زندان اوین، نزار زکا، شهروند لبنانی، در ۲۱ خردادماه آزاد شد و بلافاصله ایران را به سمت لبنان ترک کرد. نزار زکا کیست و چرا بازداشت شد و چرا در وقت کنونی آزاد شد؟

نزار زکا شهروند لبنانی و دارای اقامت دائم در آمریکا، کارشناس فناوری اطلاعات و دبیرکل «سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات عرب» در واشنگتن و مدافع آزادی دسترسی به اطلاعات و منتقد فیلترینگ و محدود کردن اینترنت است.

او در شهریور ۱۳۹۴ به دعوت شهیندخت مولاوردی، معاون رییس‌ جمهوری ایران در امور زنان و خانواده، برای شرکت در «همایش بین‌المللی نقش‌آفرینی زنان در توسعه پایدار» شرکت کرد، اما پس از پایان همایش و در راه بازگشت به فرودگاه جهت خروج از کشور، ناپدید شد و پس از بیش از دو هفته، نیروهای امنیتی ایران اعلام کردند که او را در اختیار دارند و متهم به جاسوسی علیه ایران است. قوه قضاییه ایران هیچ گزارشی از روند دادرسی نزار زکا و دلایل و مستندات اتهام او مبنی‌بر جاسوسی ارائه نکرد، اما پس از مدتی، دادستان تهران اعلام کرد که او به جرم جاسوسی و همکاری با دولت آمریکا به ۱۰ سال زندان محکوم شده است.

در خلال سال‌های بازداشت او، خانواده‌اش تلاش وسیعی در محافل سیاسی آمریکا و لبنان انجام دادند تا نزار آزاد شود و او نیز شش بار در سال‌های گذشته در اعتراض به «بازداشت ناعادلانه‌ و اجبار به اعتراف برای جرمی که مرتکب نشده» دست به اعتصاب غذا زد، اما همه این تلاش‌ها ناکام مانده و موضع رسمی ایران تا اوایل هفته جاری آن بود که او مشمول عفو قرار نگرفته و دوره زندانی خود را به پایان خواهد رساند.

سرانجام سخنگوی قوه قضاییه ایران، غلامحسین اسماعیلی، در ۲۱ خرداد اعلام کرد که نزار زکا پس از اتمام یک‌سوم دوره بازداشت خود، مشمول عفو مشروط شده است. او در همین روز از  زندان آزاد شد و به همراه رییس پلیس لبنان که برای تمهیدات آزادی او به تهران آمده بود، ایران را به سمت لبنان ترک کرد.

زکا پس از آزادی، از زندان اوین به‌عنوان یکی از بدترین بازداشتگاه‌های جهان و مکانی غیرقابل توصیف یاد کرد و از قرار گرفتن تحت شکنجه جسمی و روحی در این زندان شکایت کرد. او بازداشت خویش را آدم‌ربایی نامید و هرگونه اتهام وارده علیه خود از سوی نیروهای امنیتی ایران، ازجمله جاسوسی را مردود و نادرست شمرد. او بازداشت خود را نتیجه اختلاف بین نیروهای درگیر در ایران، و به‌طور مشخص دولت حسن روحانی و سپاه پاسداران دانست و از زندانی شدنش به‌عنوان وسیله‌ای برای باج‌گیری بین ایران و آمریکا سخن گفت.

در نخستین واکنش به آزادی نزار زکا، کاخ سفید با استقبال از این اقدام، از ایران تشکر کرد و خواهان آزادی شهروندان آمریکایی دیگر از زندان‌های ایران شد. این نخستین‌بار است که دولت ترامپ از ایران به جهت انجام اقدامی مثبت، قدردانی می‌کند.

وزير امور خارجه لبنان، جبران باسيل که در جریان میانجیگری برای آزادسازی نزار زکا قرار داشته است، تنها دلیل منطقی برای آزادی او در وقت کنونی را ارسال پیام حسن نیست به آمریکا در راستای تمهیدات جاری برای گشودن باب گفت‌‌وگو بین دو کشور دانست.

مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا، پیش از این، ضمن ۱۲ شرط بازگشایی باب گفت‌وگو با ایران، از این کشور خواسته بود که «همه شهروندان آمریکا و همچنین شهروندان دیگر کشورهای دوست و متحد ما، که به اتهامات ساختگی در ایران زندانی هستند، باید آزاد شوند». به‌علاوه، ایام جاری شاهد تحرکات دیپلماتیک گرمی برای تبادل پیام بین ایران و آمریکا بود. وزیر امور خارجه آلمان در آغاز هفته به تهران آمد. نخست‌وزیر ژاپن نیز پس از دیدارش با رییس جمهوری سوئیس که حافظ منافع آمریکا در ایران است، به تهران آمده است.

بیشترین اهمیت آزادسازی نزار زکا، ورای جنبه‌های انسانی آن، به موضوع تنش جاری بین ایران و آمریکا بازمی‌گردد. انجام این اقدام در شرایط کنونی، حاوی پیام‌های مثبت چندی است که می‌تواند باب حسن نیت برای حل اختلافات دیگر را باز کند. نخست آن‌که ایران نشان داده است که علاقه و تمایل به اظهار نرمش برای حل اختلافات جاری را دارد. دوم آن‌که ایران باب گفت‌وگو و مذاکره را بسته نمی‌داند، اما خواهان انجام آن از طریق کانال‌های مناسب و با حفظ احترام و اقتدار ایران است. ژاپن و سوئیس و پیش از این، عمان نشان داده‌اند که کانال‌های مناسبی برای گفتگو بین دو طرف‌اند. سوم آن که، فرای واقعیت وجود مذاکراتی پشت پرده برای آزادسازی زکا، اصل این اقدام به کاهش تنش در منطقه انجامیده که زمینه‌ساز تغییر گفتمان دو کشور از زبان جنگ‌افروزی به گفتمان مذاکره بوده است. نزار زکا خود در اولین روز آزادی خویش، به نقش این امر در کاهش تنش در منطقه اشاره کرد.

شرایط کنونی که آزادی نزار زکا یکی از نقاط عطف آن است، نشانگر تغییر جریان تنش‌زایی بین ایران و آمریکاست و از گشوده شدن باب گفت‌وگو، هر چند غیر مستقیم و از طریق میانجی‌های طرف سوم، پرده برمی‌دارد. پرسش اصلی در این میان آن است که آیا ایران و آمریکا توانایی اتمام این راه و دستیابی به توافق پایدارتری نسبت‌به برجام را دارند؟ پاسخ این پرسش مرهون سیر تحولات آینده در منطقه است.