نمایشگاه کتاب فرانکفورت تنها نمایشگاه کتاب خارجی است که اخبارش در فضای نشر ایران به‌شکل جدی و مستمر دنبال می‌شود. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز سعی کرده این نمایشگاه را در جدول برنامه‌های سالانه خود قرار دهد و در تمامی این سال‌ها در آن حضور داشته باشد. این نمایشگاه به دلیل اهمیتی که در فضای نشر جهانی دارد، از جهاتی مهم‌ترین اتفاق حوزه کتاب است که هر ساله به مدت پنج روز در ماه اکتبر برگزار می‌شود. امسال نیز هفتاد و یکمین دوره آن از ۱۶ تا ۲۰ اکتبر در شهر فرانکفورت برگزار شد.

آمارهای ارائه شده در وب‌سایت نمایشگاه، از حضور بیش از ۳۵۰ آژانس ادبی از ۳۵ کشور جهان در نمایشگاه کتاب امسال خبر دادند و اقبال مردم نیز به عنوان بازدید‌کننده در مقایسه با دوره گذشته افزایش داشته و دیدار بالای ۳۰۰ هزار نفر از نمایشگاه به ثبت رسیده است؛ اگرچه نمایشگاه فرانکفورت بیشتر جایی است برای فعالان حوزه کتاب و نشر و نه مخاطبان و خوانندگان کتاب. به‌همین دلیل در این نمایشگاه فروش کتاب صورت نمی‌گیرد و عمده فعالیت‌ها بر تبادل کپی‌رایت بین ناشران و نویسندگان متمرکز است.

این که نمایشگاه امسال هفت هزار و ۴۵۰ متقاضی از ۱۰۴ کشور جهان داشته و همه آن‌ها در نمایشگاه غرفه‌گرفته‌اند، خود از اهمیت و وزن این نمایشگاه در صنعت نشر جهان خبر می‌دهد. این حضور حرفه‌ای را مقایسه کنید با نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که با تزریق یارانه برای خرید کتاب خارجی ناشران خارجی را به نمایشگاه می‌کشاند. برابر گزارش‌ها صنعت نشر آلمان بعد از دو کشور آمریکا و ژاپن با گردش بالای نیم میلیارد دلار، سپهری ویژه در فضای نشر جهان را به خود اختصاص داده است.

حضور رسمی و سالانه وزارت ارشاد

این ویژگی‌ها سبب شده و می‌شود که وزارت ارشاد و دست‌اندرکاران نشر ایران (چه دولتی و چه خصوصی) این نمایشگاه را فرصتی برای عرضه داشته‌های نشر بدانند.

وزارت ارشاد، در دوره‌های مختلف این نمایشگاه برای تبلیغ و ترویج آنچه که آن‌ها فرهنگ اسلامی و ایرانی عنوان می‌کنند، خیز برداشت و حضور یافت.

در دوره‌هایی که وزن کارشناسانه و نگاه به اقتصاد نشر و تبادل با دنیای نشر، صورت و صبغه‌ای جدی‌تر می‌یافت، و نگاه مسئولان واقعی‌تر بود، این حضور و ارتباط نیز موثرتر بود. برای نمونه در اکتبر ۲۰۰۱ که نشر ایران دوران طلایی پس از دوم خرداد را تجربه می‌کرد، یکی از مهمترین دوره‌های حضور نشر ایران در این نمایشگاه را شاهد بودیم. دوره‌ای که با مدیریت علی‌اصغر رمضان‌پور، معاون فرهنگی وقت وزیر ارشاد همراه بود و نزدیک به ۶۰ ناشر از بخش‌های دولتی و خصوصی در آن حضور یافتند و تجربه‌های خود را از این حضور پس از بازگشت مکتوب و منتشر کردند. این دوره از حضور بهترین دوره فعالیت اتحادیه‌ ناشران و کتابفروشان تهران هم به شمار می‌آمد و ناشرانی در این اتحادیه مسئولیت گرفته بودند که درکی همه‌جانبه و دقیق از کار صنفی و نحوه تعامل با دولت داشتند. ضمن آنکه فضای کتاب و کتابخوانی هم رونقی شگفت گرفته بود و وزارت ارشاد عملا به حامی ناشران در برابر فشارهای قوه قضاییه و دیگر گروه‌های فشار و هسته سخت قدرت تبدیل شده بود.

در دوره‌های دیگر اما این اتفاق رخ نداد. به خصوص در دوره دولت محمود احمدی‌نژاد، تصور از حضور در نمایشگاه کتاب فرانکفورت به تبلیغ و حضور چند ناشر دولتی و شبه‌دولتی و عرضه کتاب‌هایی منحصر شد که بیشتر جنبه تبلیغی داشت. غرفه نشر ایران در نمایشگاه فرانکفورت در این سال‌ها محل حضور معترضان و منتقدان جمهوری اسلامی هم شده بود که هر از گاه شعارهایی را بر علیه سیاست‌های نظام در زمینه‌های فرهنگی سر می‌دادند. در دوره حسن روحانی این وضعیت اندکی تعدیل شد، اما هیچ‌گاه به دوره و‌ آن حضور شکوهمند سال‌های اوایل دهه هشتاد نرسید.

هزار و ۴۹۰ عنوان کتاب از ایران در نمایشگاه

آنچنان که در گزارش سایت ایبنا از نمایشگاه کتاب آمده است، ۲۰ ناشر، دو آژانس ادبی، شش تشکل صنفی نشر به همراه رایزنی فرهنگی ایران در برلین، سفارت جمهوری اسلامی ایران در بوداپست، شورای شهر یزد و دبیرخانه طرح گرنت در این نمایشگاه، تمامی داشته‌های نشر ایران در نمایشگاه امسال بودند که در غرفه‌ای ۱۹۰ متری به فعالیت پرداختند.

اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران، انجمن فرهنگی ناشران دانشگاهی، مجمع ناشران انقلاب اسلامی، موسسه فرهنگی مجمع ناشران دفاع مقدس، انجمن فرهنگی- هنری زنان ناشر و انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان، شش تشکل صنفی نشر هستند که به همراه دو آژانس ادبی پل و دایره مینا در نمایشگاه حاضر شدند و فعالیت کردند.

یک نشریه نیز به زبان انگلیسی اطلاعاتی آماری از وضعیت نشر ایران و معرفی برخی کتاب‌ها و نویسندگان مهم، از سوی وزارت ارشاد تهیه شد که هم به صورت فایل پی‌دی‌اف و هم چاپی در  اختیار علاقمندان قرار می‌گرفت.

کمک بلاعوض ارشاد برای ترجمه آثار ایرانی

از جمله نکاتی که ایرانیان در این نمایشگاه دنبال کردند طرحی است به نام گرنت (Grant) یا طرح حمایت از ترجمه و انتشار آثار ایرانی که مشخص نیست چرا معادل فارسی این لغت (کمک بلاعوض) مورد استفاده قرار نگرفته است.

قادر آشنا، قائم‌مقام نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و مدیر غرفه ملی ایران در این نمایشگاه  به خبرگزاری کتاب گفت با فعالیت‌هایی که در غرفه ملی ایران صورت گرفت، مقدمات جهانی‌شدن بیش از ۱۰۰ عنوان کتاب از آثار ایرانی فراهم شد.

به گفته او، این کتاب‌ها در قالب طرح گرنت‌ (طرح حمایت از ترجمه و انتشار آثار ایرانی) مورد مذاکره قرار گرفت و نتیجه آن در ایام بعد از نمایشگاه مشخص خواهد شد.

اگرچه نامی از کتاب‌های ایرانی مورد مذاکره منتشر نشده است و برای داوری درباره توفیق و عدم توفیق این سفر باید منتظر نتیجه مورد نظر مدیر غرفه ملی ایران در نمایشگاه فرانکفورت بود، اما تجربه سالیان گذشته و اصولا رویکرد نه چندان حرفه‌ای در مواجهه با نشر جهانی سبب شده است تا این گفته‌ها و وعده‌ها مورد تردید قرار بگیرد.

مهم‌ترین مشکل نشر ایران بی‌ارتباطی عمده ناشران با ناشران شاخص کشورهای دیگر است. ضمن اینکه نویسندگان ایرانی عمدتا با زبان انگلیسی ناآشنایند و همین موضوع سبب می‌شود حتی در ترجمه و برگردان آثار با مشکلاتی روبرو شوند که نویسنده‌های آشنا با زبان انگلیسی با آن مواجه نیستند. برای نمونه رمان‌نویسان ترکیه و اصولا نشر ترکیه توانست این مشکل را تا حدودی حل کند و به همین دلیل یکی از این دوره‌های نمایشگاه فرانکفورت به ترکیه اختصاص داشت. همچنان که امسال به نروژ و سال آینده به کانادا اختصاص دارد.

نشر ایران زمانی می‌تواند بدرخشد که فضای کسب و کار نشر از رانت‌جویی‌ها به در‌آید و از آن مهم‌تر، ممیزی و سانسور کتاب به کناری نهاده شود. پس از آن ناشران ایرانی و به‌خصوص بخش خصوصی نشر این قدر توان و ظرفیت خواهد داشت که خود را قدرتمند کند و ساز و کارهای ارتباط با دیگر ناشران دنیا را بیازماید و به کار گیرد.