ترکیه و ایران همراه اسرائیل از معدود کشورهای غیر‌عرب در منطقه خاورمیانه‌اند که روابط پر‌فراز‌و‌نشیبی با همسایگان عرب خود دارند. اگر تا چندی پیش، جهان عرب دو مشکل و چالش اساسی پیش روی خود می‌دید و آن سیاست‌های توسعه‌طلبانه ایران و تداوم اشغالگری اسرائیل در سرزمین‌های عربی بود، حالا کشور دیگری هم به این لیست افزوده شده است: ترکیه.

روابط پر‌تنش ایران و جهان عرب موضوع جدیدی نیست و به‌ویژه با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، جنبه‌ای خصمانه پیدا کرد و دست‌کم در یک مورد (ایران و عراق) به رویارویی نظامی و جنگی تمام‌عیار و طولانی‌مدت منجر شد.

با وجود این، در حالی‌که اختلافات با اسرائیل کم‌رنگ‌تر شده است، احمد ابوالغیط، دبیرکل اتحادیه عرب، اخیرا دو کشور ایران و ترکیه را متهم کرده است که پروژه‌هایی برای توسعه‌طلبی در خارج از مرزهای خود دارند. به گفته او، ترکیه در لباس نوعثمانی‌گری به تبلیغ و ترویج اسلام سیاسی در کشورهای عربی پرداخته است.

این در حالی است که به گفته ابوالغیط، در گذشته مقامات آنکارا در کنفرانس همکاری کشورهای عربی و ترکیه، که سنگ‌بنای آن در سال ۲۰۰۷ گذاشته شد، شرکت می‌کردند، اما این مشارکت از سال ۲۰۱۳ به دلایلی که همه می‌دانند، متوقف شد.

اشاره ابوالغیط به کودتای ارتش مصر و برکناری محمد مرسی، رییس‌جمهوری منتخب این کشور از جریان اخوان المسلمین، بود که با مخالفت شدید ترکیه روبه‌رو و به بحران دیپلماتیک از جمله لغو نشست‌های مشترک سالانه میان اتحادیه عرب و ترکیه منجر شد.

قدرت‌های تجدیدنظرطلب در مقابل طرفداران وضع موجود

به نظر می‌رسد یکی از صف‌بندی‌ها و پویش‌های موجود در منطقه که خاورمیانه را دچار دو‌دستگی کرده است نزاع میان قدرت‌های تجدیدنظرطلب‌ــ که قواعد بازی، موازنه قوا در منطقه و حتی نظم جهانی مستقر را به چالش کشیده‌اند‌‌ــ از یک سو و کشورهای محافظه‌کار خواهان حفظ وضع موجود از سوی دیگر است. در حالی‌که ماهیت سیاست خارجی هر دو کشور ایران و ترکیه مبتنی بر تجدید‌نظر‌طلبی است، عرب‌ها یا دست‌کم رهبران کشورهای عمده عربی همچون عربستان سعودی و مصر خواستار حفظ وضع موجودند و با هر‌گونه تغییر، چه در قالب پویش‌های داخلی از قبیل انقلاب‌های موسوم به بهار عربی و چه در حالت صف‌بندی‌ها و آرایش جدید قدرت در منطقه، مخالف‌اند.

ایران بزرگ‌ترین چالش در این زمینه است، چرا که در چهار دهه‌ای که از انقلاب ایران گذشته است، جمهوری اسلامی ایران همواره سیاست خارجی‌اش را با چاشنی یک ایدئولوژی تجدیدنظرطلبانه همراه کرده و بارها ترتیبات منطقه‌ای و «نظم جهانی» به رهبری آمریکا در عصر «تک‌قطبی‌گری» را به چالش کشیده است.

جهان عرب از روندهای تجدیدنظرطلبانه خرسند نبوده است و به نظر می‌رسد سخنان احمد ابوالغیط را می‌توان در این چارچوب بررسی کرد. به نظر می‌رسد در حال حاضر، یکی از اولویت‌های اصلی اتحادیه عرب کاهش نفوذ ایران و ترکیه در کشورهای عربی با کمک ایالات متحده آمریکا، کم‌رنگ کردن اختلاف‌ها با اسرائیل و ایجاد اتحاد میان کشورهای عربی حول محور دشمن مشترک پارسی‌ـ‌ترکی باشد.

خشم عرب‌ها از اقدام‌های تجدید‌نظرطلبانه ایران موضوع جدیدی نیست. اقدام‌های فرقه‌گرایانه و شیعه‌گرایانه ایران و تلاش در جهت تشکیل هلال شیعی تحولات جدید و پنهانی نیستند و مقام‌های جمهوری اسلامی ایران بارها بر تسلط خود بر چهار پایتخت عربی اذعان کرده‌اند.

با وجود این، در ترکیه وضعیت کمی متفاوت است و حمایت از اخوان المسلمین‌ــ که بسیاری از رهبران عرب آن را گروهی تروریستی اعلام کرده‌اند‌ــ از دلایل برانگیخته شدن خشم عرب‌ها از ترکیه تلقی می‌شود. در این راستا، رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه، پس از مرگ محمد مرسی، او را شهید خطاب کرد و دولت مصر را عامل مرگ او دانست. حزب حاکم عدالت و توسعه در ترکیه، که اردوغان در سال ۲۰۰۱ بنیان آن را گذاشت، با گروه فراملیتی اخوان المسلمین در جهان عرب قرابت فکری و ایدئولوژیک دارد، به‌طوری‌که برخی تحلیلگرها از حزب تحت امر اردوغان به‌عنوان نسخه ترکی اخوان المسلمین نام می‌برند. در حال حاضر، بسیاری از رهبران فراری اخوان المسلمین و هم‌قطارهای پیشین محمد مرسی، که پس از کودتا در مصر به ترکیه گریختند، تحت حمایت دولت اردوغان قرار دارند.

اقدام‌های ترکیه در حمایت از آرمان فلسطین، اتخاذ موضع سرسختانه در قبال اسرائیل، پیشگامی در مخالفت با اعلام بیت‌المقدس به‌عنوان پایتخت اسرائیل و طرح صلح دولت دونالد ترامپ موسوم به «معامله قرن» نیز به مذاق مقام‌های عرب خوش نیامده است. هیچ سیاستمداری به اندازه اردوغان در مناطق فلسطینی محبوب نیست. ترکیه با برقراری رابطه نزدیک با هر دو گروه فتح و حماس، گوی سبقت را حتی از ایران نیز ربوده است.

پیگیری بی‌وفقه موضوع خاشقجی از سوی ترکیه نیز به تیرگی بیشتر روابط میان ترکیه و عربستان سعودی منجر شد. بنا بر گزارشی تایید‌نشده، محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، در سفر ماه مارس به مصر، ترکیه را یکی از «محورهای شر» و از اضلاع «مثلث شیطانی» معرفی کرد که ایران و گروه‌های افراطی دو ضلع دیگرش را تشکیل می‌دهند.

نهایتا، نفوذ سیاسی و فرهنگی ترکیه و محبوبیت شخص اردوغان در جهان عرب یکی دیگر از دلایل خشم کشورهای عربی نسبت به ترکیه است. قدرت نرم ترکیه و مقبولیت گسترده قرائت ترکی از اسلام سیاسی در جهان عرب، همراه سریال‌های جذاب تلویزیونی این کشور، توانسته است قلب‌های بسیاری را در جهان عرب تسخیر کند. بر اساس نتایج یک نظرسنجی جدید در کشورهای عربی، که موسسه «بارومتر عرب» به درخواست بی‌بی‌سی عربی انجام داد، اردوغان محبوب‌ترین سیاستمدار است. طبیعتا رهبران کشورهای عرب، به‌ویژه عربستان سعودی و مصر به‌عنوان داعیه‌دارهای رهبری جهان عرب و جهان اسلام، نمی‌توانند از این بابت خرسند باشند.