دهه‌هاست که روزنامه‌نگاران ایرانی در مسیر انجام وظیفه اطلاع‌رسانی بار سنگینی را به‌دوش می‌کشند. روزنامه‌نگاریِ ایرانی چهره‌هایی حرفه‌ای در سطح کشور و گاه در سطوح بین‌المللی به خود دیده است که هر کدام در حوزه خود سرمایه‌ای قابل توجه محسوب می‌شوند. با این حال، دهه‌ها سانسور و سرکوب، باعث شده است تا انسجام صنفی و حرفه‌ای -آن‌چنان که باید- در میان روزنامه‌نگاران ایرانی ایجاد نشود. نه‌تنها روزنامه‌نگاران درون کشور، بلکه بسیاری از آنان که در خارج از کشور فعالیت می‌کنند، چندان درگیر مسائل صنفی و سندیکایی در کشورهای متبوع خود نمی‌شوند.

از این رو، شاید مرور مدل‌های موفق صنفی و حرفه‌ای و اطلاع از آن‌چه درون این مجموعه‌ها می‌گذرد، بتواند برای روزنامه‌نگارانی که به همبستگی صنفی معتقدند، الگویی مناسب باشد.

انجمن روزنامه‌نگاران اروپا با نام اختصاری AEJ یکی از نهادهای بسیار تأثیرگذار در حوزه روزنامه‌نگاری اروپاست و نقش «ناظر رسمی» را در هیأت امنای رسانه شورای اروپا دارد.

کامبیز غفوری، عضو انجمن روزنامه‌نگاران اروپا و یکی از نمایندگان فنلاند در پنجاه‌وششمین کنگره این انجمن، که عضو هیأت هفت‌نفره ناظر بر انتخابات هیأت‌رییسه AEJ بود، این گزارش را تنظیم کرده است.

انجمن روزنامه‌نگاران اروپا؛ یک نهاد صنفی

در سال ۱۹۶۲ میلادی، ۷۰ روزنامه‌نگار از شش کشور عضو جامعه اقتصادی اروپا، یعنی بلژیک، فرانسه، ایتالیا، لوکزامبورگ، هلند و آلمان غربی، انجمن روزنامه‌نگاران اروپا را تأسیس کردند. آنان معتقد بودند که یک اروپای همبسته، نیاز به همبستگی روزنامه‌نگارانی مصمم دارد تا با دفاع از آزادی رسانه و آزادی گردش اطلاعات، اطمینان یابند که آزادی بیان قربانی نزدیکی قدرت‌ها به یکدیگر نمی‌شود. هماهنگی میان روزنامه‌نگاران کشورهای عضو، دفاع آنان از حقوق صنفی یکدیگر درصورت لزوم و ایجاد یک مجموعه صنفی دموکراتیک و حرفه‌ای، از نخستین اهداف بنیان‌گذاران آن بود.

هرچه اروپا بیشتر به‌سمت یک‌پارچگی رفت، روزنامه‌نگاران عضو انجمن نیز آغوش خود را برای پذیرش همکاران خود از کشورهای دیگر، بازتر کردند. انجمن روزنامه‌نگاران اروپا اکنون بیش از ۲۰ کشور اروپایی را دربر می‌گیرد و به‌عنوان یک سازمان غیردولتی، غیرحزبی و غیروابسته به سندیکاها، نقشی چندجانبه ایفا می‌کند. این نقش هم شامل انتقال دانش اعضا به یکدیگر از طرق مختلف، ازجمله کنفرانس‌های آموزشی می‌شود، هم به نقض احتمالی حقوق همکاران ازسوی مقام‌های کشورهای عضو واکنش جدی نشان می‌دهد و هم فعالانه موارد مربوط به آزادی بیان و هرگونه نقض احتمالی آن را دنبال می‌کند.

ویلیام هورسلی، نویسنده و روزنامه‌نگار بریتانیایی و مدیر بین‌المللی مرکز آزادی رسانه در دانشگاه شفیلد، مقام نمایندگی ویژه AEJ را در امور آزادی رسانه برعهده دارد. نماینده انجمن، به‌همراه سازمان‌های همسوی دیگر، نقش فعالی را ایفا می‌کند تا آزادی رسانه‌ها در قاره سبز قربانی موج جدید تروریسم نشود و این اطمینان پابرجا بماند که قوانین احتمالی ملی و فراملی ضدتروریسم، بر آزادی رسانه‌ها تا‌ٔثیر منفی نگذارد. این‌گونه فعالیت‌های انجمن روزنامه‌نگاران اروپایی را به‌عنوان ناظر رسمی هیأت امنای رسانه در شورای اروپا EC، می‌توان گامی مؤثر در صیانت از آزادی بیان دانست.

ساختار دموکراتیک یک انجمن حرفه‌ای

به‌عنوان یک روزنامه‌نگار، معتقدم که هیچ ساختارِ جمعی نمی‌تواند بدون وجود یک چارچوب دموکراتیک مدت زیادی عمر کند. شاید با مرور بخش‌هایی از اساس‌نامه انجمن روزنامه‌نگاران اروپا، بهتر درک کنیم که چگونه یک نهاد صنفی می‌تواند دهه‌ها به عمر خود ادامه دهد و اختلاف‌نظرهای محتمل میان اعضا، مانع از کارآیی آن نشوند.

نخست، هر کشوری می‌تواند تنها یک نمایندگی داشته باشد. این، یعنی انجمن در سطح ملی، انشعاب‌پذیر نیست و مسئول است تا از صلاحیت حرفه‌ای تک‌تک اعضا اطمینان حاصل کند. در مورد «روزنامه‌نگار» شناخته‌شدن اعضا سخت‌گیری جدی اعمال می‌شود و افرادی به‌عنوان عضو انتخاب می‌شوند که در کشور اروپایی عضو یا در سطح بین‌المللی در ارتباط با کشور عضو، فعالیت مشخصی در حرفه روزنامه‌نگاری داشته باشند. انجمن در سطوح ملی موظف است تا حق عضویت اعضا را طبق تصویب مجمع عمومی دریافت کند و به خزانه‌داری تحویل دهد.

حق رأی هر کشور در مجمع عمومی، نسبتی از جمعیت روزنامه‌نگاران عضو رسمی (نه افتخاری) آن کشور است. برای مثال، فنلاند سه رأی و اسپانیا ۹ رأی در مجمع عمومی امسال داشتند. با این حال، نمایندگی هیچ کشوری نمی‌تواند بیش از تناسب حق رأی آن کشور در پارلمان اروپا، حق رأی داشته باشد. برای مثال، اگر فنلاند ده‌ها عضو رسمی دیگر نیز داشته باشد، نمی‌تواند بیش از پنج حق رأی و اسپانیا نمی‌تواند بیش از ۱۲ حق رأی داشته باشد.

تمام قدرت انجمن در دست مجمع عمومی است و هر دو سال یک‌بار، هیأت اداره‌کننده انجمن با رأی عمومی انتخاب می‌شوند. این هیأت عبارت‌اند از یک رییس، یک دبیرکل، سه معاون رییس و یک خزانه‌دار. مجمع عمومی همچنین می‌تواند چند نماینده ویژه انتخاب کند؛ مانند نماینده ویژه آزادی رسانه و نماینده ویژه مقابله با اخبار جعلی.

تمام مقام‌های نام‌برده ازطریق رأی‌گیری در مجمع عمومی انتخاب می‌شوند.

هیأت ناظر بر انتخابات، بر تعداد برگه‌ها، ممهور بودن آن‌ها، و رأی‌دهندگان هر کشور نظارت می‌کند/ عکاس: Violetta Teetor

در مجمع عمومی سال ۲۰۱۸ این افراد انتخاب شدند:

رییس: اوتمار لاهولینسکی / اتریش

دبیرکل: تیبور ماجاک / اسلواکی

معاون: سایا تسائوسیدو / یونان

معاون: خاویر آریباس / اسپانیا

معاون: اوآنا اناچسکو / رومانی

خزانه‌دار: لوئیجی کوبیسی / ایتالیا

نماینده ویژه آزادی بیان: ویلیام هورسلی / بریتانیا

نماینده ویژه در بروکسل: لیون تایلی / بلژیک

نماینده ویژه در امور مربوط به اخبار جعلی: ایرینا ندوا / بلغارستان

آن‌گونه که می‌بینید، ثروت یا قدرت کشورها، تأثیر چندانی بر ترکیب منتخبان انجمن ندارد و صلاحیت و سابقه حرفه‌ای/صنفی می‌تواند دلیل انتخاب باشد.

منتخبان پنجاه‌وششمین مجمع عمومی. از راست: ویلیام هورسلی، اوآنا اناچسکو، اوتمار لاهولینسکی،

سایا تسائوسیدو، خاویر آریباس و تیبور ماجاک / عکاس: Violetta Teetor

یونان؛ یک تجربه گرم در سرمای اروپا

هر سال، یک کشور میزبان مجمع عمومی است. عمدتاً مقام‌های کشورها و شهرهای اروپا به دلایل مختلف مشتاق‌اند تا میزبان جمعی از روزنامه‌نگاران باشند. کنگره سال ۲۰۱۸ به دعوت شهردار آگرینیو در یونان، به نمایندگی از دولت یونان، برگزار شد.

یکی از ابتکارات نمایندگی یونان در نخستین روز گردهمایی، دعوت از سیاستمداران مختلف یونانی بود. آن‌ها در پنل‌ها شرکت کردند و به مناظره با روزنامه‌نگاران پرداختند. همچنین در مراسم شام کاری، هر کدام بر سر یک میز می‌نشستند تا در فضایی خودمانی‌تر، با روزنامه‌نگاران بین‌المللی و دغدغه‌های آنان آشنا شوند.

نیکوس پاپاس، وزیر سیاست‌گذاری دیجیتال؛ النا کونتورا، وزیر گردشگری؛ کریستوس اسپیرتزیس، وزیر حمل و نقل؛ گیورگوس وارمنوس، نایب رییس پارلمان یونان؛ آپوستولوس کاتسیفاراس، فرماندار غرب یونان؛ گیورگوس پاپاناستاسیو، شهردار آگرینیو و گیورگ کیرتوس، نماینده یونان در پارلمان اروپا، در میان مدعوین بودند.

«آیا اروپا می‌تواند دموکراتیک باقی بماند؟» یکی از پرسش‌هایی بود که هم سیاستمداران و هم روزنامه‌نگاران، هرکدام به تبع تخصصشان، تلاش کردند به آن پاسخ دهند. در واقع، مجمع عمومی، نه‌تنها مسئول برگزاری انتخابات و سیاست‌گذاری بود، بلکه یونانی‌ها آن‌را به یک اتاق فکر تبدیل کردند که همراه با پذیرایی گرم شبانه‌شان، شبکه‌سازی و ارتباط درون‌گروهی میان روزنامه‌نگاران را تسهیل می‌کرد.

یکی از همکاران قدیمی که برای دهه‌ها عضو انجمن روزنامه‌نگاران اروپاست، در آخرین روز نشست، پشت تریبون رفت و گفت، در تمامی این سال‌ها، همواره پذیرایی یونانی‌ها «گرم‌ترین» بوده است؛ گرمایی که روزنامه‌نگاران در سرمای این‌روزهای اروپا بدان نیاز دارند.

نمایندگی یونان، در کنار برگزاری کنفرانس‌های حرفه‌ای و مجمع عمومی، سیاستمداران یونانی از احزاب مخالف یکدیگر را در کنار روزنامه‌نگاران منتقد آنان دعوت کرده بود.

مباحث مطرح‌شده در این جلسه، برای بسیاری از روزنامه‌نگاران حاضر، جالب توجه بود.

یک آرزوی حرفه‌ای

در مقدمه اشاره شد که هدف از این گزارش، مرور الگوهای موفق انجمن‌های صنفی روزنامه‌نگاری در نقاط مختلف دنیاست. یک انجمن صنفی آزاد، مستقل و حرفه‌ای، تحت نظام کنونی حاکم بر ایران، بیشتر به آرزو می‌ماند. آرزویی که بسیاری از همکاران ما در داخل، مجدانه به‌دنبال تحقق آن‌اند. اما آیا روزنامه‌نگاران ایرانی ساکن خارج از کشور نمی‌توانند به چنین آرزویی جامه عمل بپوشانند؟

به گمان نگارنده، برای تأسیس یک انجمن حرفه‌ای، غیر از اراده و وجود افراد مصمم که بتوانند سختی‌های شروع یک کار بزرگ را به جان بخرند، به عوامل دیگری نیز نیاز است. برخی از این عوامل عبارت‌اند از درک نظم و قانون‌مداری در کار جمعی، احترام متقابل در کنار اختلاف‌نظرهای حرفه‌ای و سیاسی، ساختار دموکراتیک انجمن، جمع‌محور بودن آن و توانایی شبکه‌سازی مؤثر در میان اهالی رسانه‌های بین‌المللی. روزنامه‌نگاران شاید بیش از هر صنف دیگری نیاز به تمرین دموکراسی داشته باشند.

کار ساده‌ای نیست! اما اگر بتوانیم چنین مدلی را در خارج از کشور تمرین کنیم و موفق شویم، شاید روزی بتوانیم شاخه‌ای از آن‌ نهال را همراه با سایر تبعیدی‌هایی که به ایران بازمی‌گردند، با خود برگردانیم.