«خوره کتاب» ستون هفتگی کتاب در وب‌سایت ایران اینترنشنال است و پیگیری‌ آنچه در دنیای کتاب گذشته است. خوره‌ کتاب اما قرار نیست فقط ستون اخبار باشد. در این بخش از آن چیزی می‌نویسیم که خودمان می‌خوانیم و دوست داریم با شما به اشتراک بگذاریم. اگر شما هم می‌خواهید با ما در این تجربه شریک باشید با نویسنده‌ ستون تماس بگیرید و کتاب‌ها، یادداشت‌ها و خبرهای خود را ارسال کنید. همچنین در رسانه‌های اجتماعی با هشتگ #خوره_کتاب با ما همراه باشید و نظرات خود را بنویسید.

سال ۹۷ آخرین روزهای خود را پشت سر می‌گذارد و سازمان‌های مختلف در حال ارائه‌ آخرین گزارش‌های آماری از سالی‌اند که به‌زودی کهنه خواهد شد. بازار کتاب هم از قافله عقب نمانده است و روابط عمومی موسسه‌ خانه‌ کتاب در گزارشی تفصیلی به بررسی آنچه در دنیای کتاب در ۱۱ ماه از سال ۹۷ گذشته پرداخته است.

گزارش خانه‌ کتاب پر از عدد و رقم است و بدون ترسیم نمودار و دسته‌بندی اطلاعات و البته مقایسه با سال‌های پیش، از جریان بازار نشر و کتاب در سال ۹۷ اطلاعات کافی به‌ دست نمی‌دهد. اما در عین‌حال، حاوی نکات جالبی است که در ادامه چندتایی از آن‌ها را مرور می‌کنیم.

افزایش ۲۶ درصدی قیمت کتاب

در سالی که تورم افسارگسیخته و افزایش نرخ ارزهای خارجی امان از مردم و تولیدکنندگان و تاجران برید، قیمت کتاب هم رشدی ۲۶ درصدی داشت. میانگین قیمت کتاب در سال ۹۶ حدود ۱۸ هزار تومان بود که در سال ۹۷ به بیش از ۲۲ هزار تومان رسیده است؛ به این معنی که هر صفحه کتاب چاپی به‌طور میانگین در سال ۹۶ برای مصرف‌کننده ۱۱۰ تومان آب می‌خورد و در سال ۹۷ به ۱۴۰ تومان رسیده است. این‌که بازار نحیف نشر چطور توانسته است با این افزایش قیمت کنار بیاید و چطور توانسته است مخاطب را همچنان با خود همراه نگه دارد احتمالا به صرف اعداد روشن نخواهد شد. اما شکی نیست هرچند افزایش قیمت معمولا مصرف‌کننده را تحت تاثیر قرار می‌دهد، افزایش بی‌رویه‌ قیمت کاغذ، که عمدتا وارداتی و تحت تاثیر قیمت پر‌نوسان ارز است، و همین‌طور افزایش هزینه‌های چاپ و صحافی و توزیع، ناشران کوچک‌تر و از نظر اقتصادی ضعیف‌تر را به‌شدت متاثر خواهد کرد؛ خصوصا این‌که سال ۹۸ با اوضاع و احوال سیاسی فعلی، سالی لزوما بهتر از امسال پیش‌بینی نمی‌شود.

کمک‌آموزشی‌ها، سلاطین بازار کتاب

شاید بشود گفت اقتصاد کتاب ایران آن‌جایی که به بخش خصوصی مربوط است در دست ناشران کمک‌آموزشی‌ و درسی است. آنچه در حاشیه‌ آن‌ها می‌گذرد را می‌شود از نظر اقتصادی به‌راحتی نادیده گرفت. این در حالی است که بخش بزرگی از بازار نشر ایران به‌طور سنتی در چهل سال اخیر، در اختیار ناشران مذهبی و دینی بوده است، ناشرانی که عمدتا از یارانه‌ دولتی یا کمک‌های بلاعوض نهادهای ثروتمند دینی و مدارس مذهبی مانند آستان قدس رضوی و سازمان تبلیغات اسلامی استفاده می‌کنند. همین‌طور این ناشرها بازار فروشی را در اختیار دارند که نهادها و سازمان‌های پر‌تعدادی که اکثرا از بودجه‌ دولتی تغذیه می‌شوند حمایت می‌کنند. با وجود این، فقط پنج ناشر کمک‌آموزشی «خیلی سبز»، «گاج»، «مدرسان شریف»، «کانون فرهنگی آموزش» و «مبتکران» با بیش از شش هزار عنوان کتاب منتشره در سال ۹۷، از کل فهرست ۵۰‌تایی ناشران عمومی پر‌کار عناوین بیشتری منتشر کرده‌اند. این در حالی است که فهرست ناشران عمومی پرکار هم چندین ناشر آموزشی را در خود دارد که احتمالا در پروسه‌ ثبت مجوز خود را «عمومی» نامیده‌اند، از جمله «آموزشی تالیفی راشدان»، «سنجش و دانش»، «انتشارات علمی و فرهنگی»، «راه دکتری»، «پارسه»، «سها دانش» و «نسل نواندیش» که بخشی مهم از کتاب‌های به‌ظاهر عمومی را نشر داده‌اند.

برنده‌ نشان کتاب پرمخاطب: پرسش‌های چهارگزینه‌ای شیمی

برای آن‌که به سلطه‌ کمک‌آموزشی‌ها در بازار نشر پی ببرید، فهرست پرتکرارترین کتاب‌های چاپ مجدد احتمالا میزان خوبی است. در فهرست کتاب‌هایی که بیش از یک‌ بار در سال ۹۷ به چاپ رسیده‌اند، به‌جز چند استثنا که آن‌‌ها هم اکثرا کتاب‌های زرد روان‌شناسانه هستند و البته رمان «دختری که رهایش کردی» اثر جوجو مویز رمانتیک‌نویس بریتانیایی که جایگزین دانیل استیل و پائولو کوئیلو در بازار ایران شده است، مابقی کتاب‌های آموزشی و درسی‌اند. رتبه‌ اول این فهرست در اختیار کتاب «پرسش‌های چهارگزینه‌ای شیمی یازدهم» است که فقط ظرف یک سال ۵۷ بار تجدید چاپ شده است. هرچند در آمار خانه‌ کتاب آمده انتشار کتاب‌های کمک‌درسی نسبت به سال پیش ۶ درصد افت داشته است، همچنان سهم عمده‌ بازار را در اختیار دارند. در گزارش خانه‌ کتاب آمده است از مجموع حدود ۱۲۰ میلیون جلد کتاب منتشر‌شده بیش از ۲۵ درصد کتاب‌ها کمک‌درسی بوده‌اند؛ هرچند کتاب‌هایی با موضوع علوم عملی و علوم اجتماعی هم می‌توانند در زمره کتاب‌های آموزشی و درسی باشند و حدود ۱۶ درصد کتاب‌های منتشره را شامل می‌شوند. اما همان‌طور که گفتیم، ناشرانی هستند که کتاب‌های درسی و آموزشی منتشر می‌کنند ولی خود را زیر‌مجموعه‌ کتب عمومی می‌نامند. به‌ نظر می‌رسد مبنای گزارش خانه‌ کتاب هم خوداظهاری ناشران است، نه آنچه واقعا محتوای کتاب‌ها نشان می‌دهد. در این میان، سهم ادبیات به‌صورت عام، که تمامی موضوعات ادبی از شعر و سفرنامه و ادبیات کلاسیک گرفته تا رمان و داستان و شبه‌داستان‌های فلسفی را شامل می‌شود، از مجموع کتاب‌های منتشر‌شده در سال ۹۷ فقط کمی بیش از ۱۰ درصد بوده است.

مردان، مولفان اصلی

آمار تعداد مولف‌ها و مترجم‌ها در این گزارش هم جالب است. یکی از آن‌ جهت که در سال جاری، ۵۰ هزار مولف و مترجم ۸۵ هزار کتاب منتشر کرده‌اند، این بدین معناست که اکثریتی از نویسنده‌ها و مترجم‌ها هستند که در سال ۹۷، بیش از یک کتاب منتشر کرده‌اند. نکته دیگر این‌که از مجموع این مولف‌ها ۳۶ هزار نفر مرد و ۱۴ هزار نفر زن‌اند، یعنی در بازار کتاب تعداد مردان مولف بیش از دو برابر زنان مولف بوده‌ است. هرچند در بازار ترجمه شرایط زنان کمی بهتر است و مردان مترجم ۸ هزار نفر و زنان مترجم ۵ هزار نفرند، با این‌حال فاصله میان تولیدکننده‌های زن و مرد بازار کتاب همچنان چشمگیر است.

در مجموع، گرچه گزارش ناپخته و غیرمقایسه‌ای خانه‌ کتاب چشم‌انداز روشنی از بازار نشر ایران به‌ دست نمی‌دهد، اما می‌توان نتیجه گرفت بازار نشر در عرصه‌های مختلف در اختیار تعداد محدودی ناشر اصلی است و این ناشران‌اند که سلیقه‌ بازار را تعیین می‌کنند، ناشرانی که بسیاری از آن‌ها سوار بر موج مدرک‌گرایی چند دهه‌ اخیر ایران و همین‌طور تحریک بازار کتاب‌های عامه‌پسند روان‌شناسی و موفقیت کتاب‌فروشی‌ها را قبضه کرده‌اند.