آن‌طور که مسعود باقرزاده کریمی، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌ها در سازمان حفاظت محیط‌زیست روز ۱۹ آبان در یک برنامه تلویزیونی گفت، ذرات نانوی اکسید تیتانیوم که پژوهش‌های زیادی آن‌ را برای سلامتی مضر می‌دانند، از سال ۱۳۹۰ به‌صورت گسترده در مزارع تولید آبزیان پرورشی در ایران به‌کار گرفته شده است. او این سخنان را در مباحثه تلویزیونی با اصغر عبدلی استاد تنوع زیستی و  مدیریت اکوسیستم‌های دانشگاه شهیدبهشتی بر سر اجرای طرح بایوجمی (Bio GME) در تالاب انزلی بیان کرد (دقیقه ۱۴:۴۰ برنامه گفت‌وگوی ۱۸:۳۰ شبکه خبر). 

بایوجمی نام طرحی است که سازمان حفاظت محیط‌‌زیست علی‌رغم مخالفت‌های بسیاری از کارشناسان و حتی بدنه کارشناسی خود سازمان (آن‌طور که عبدلی در همان برنامه تلویزیونی گفت) قصد اجرای آن را در تالاب انزلی دارد. هدف از این طرح، احیا و زنده کردن تالاب اعلام شده است. در این طرح قرار است مقادیر زیادی نانوذرات اکسید تیتانیوم و نانوذرات کلرور نقره، به‌همراه مقدار زیادی کمپوست وارد تالاب انزلی شود. به گفته عبدلی نانوذرات تیتانیوم سرطان‌زا هستند و وقتی وارد آب شود، به‌هیچ عنوان قابل حذف نیست و از طریق آبزیان وارد چرخه غذایی ما می‌شود، اتفاقی که بعدتر معلوم شد ازطریق مزارع پرورش آبزیان در ایران رخ داده  و این ماده علاوه‌بر سایر مواد، از این طریق هم وارد چرخه غذایی ما شده است. اما آیا استفاده گسترده از این ماده بی‌خطر است؟

نانوذرات اکسید تیتانیوم

به‌طور کلی در سال‌های اخیر کاربردهای مختلفی از ذرات نانو وارد زندگی روزمره ما شده‌ است، از اسپری‌های خوشبوکننده تا مواد آرایشی و حتی کرم‌های ضد‌آفتاب، حاوی اکسید تیتانیوم و به‌خصوص نانوذرات اکسید تیتانیوم هستند. این ذرات در سراسر دنیا به‌خصوص برای پاک کردن آب از جیوه که یک فلز بسیار سمی است، به‌کار گرفته می‌شوند؛ اما در سال‌های اخیر پژوهش‌های متعددی نشان داده‌ است که این مواد می‌توانند اثر سرطان‌زا داشته باشند و در خوشبینانه‌ترین حالت، بی‌خطر بودن آن‌ها قابل تایید نیست. درحالی‌که سازمان‌های مرتبط با استانداردهای غذایی در جهان همچون اداره غذا و داروی فدرال ایالات متحده آمریکا وجود مقادیر مشخصی از اکسید تیتانیوم در مواد غذایی را امن می‌دانند، اما آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در گزارشی به احتمال سرطان‌زا بودن این ماده اشاره می‌کند. اما وقتی پای نانوذرات اکسید تیتانیوم به میان می‌آید، ماجرا کمی متفاوت است. مقاله‌ای که در آوریل ۲۰۱۹ ازسوی انتشارات اسپرینگر منتشر شده است، با بررسی تعداد زیادی از پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه نتیجه می‌گیرد که مقادیر معمولی نانوذرات اکسید تیتانیوم در غذا می‌تواند اثرات منفی بر مخاط دستگاه گوارش، مغز و بافت قلب بگذارد و باعث ایجاد بیماری‌های مختلف، ناپایداری کروموزومی، بروز تومورها و یا شدت گرفتن بیماری سرطان شود. همچنین اتحادیه اروپا این ماده را در صورت تنفس، از ۳ سال پیش، به‌صورت رسمی در فهرست مواد مشکوک به اثر سرطان‌زا قرار داده است. مرجع ایمنی مواد غذایی این اتحادیه در ارزیابی این افزودنی غذایی، نسبت‌به تجمع این ماده در بدن در طول زندگی و خطرات ناشی از آن ابزار نگرانی کرده است.  همچنین انستیتو بین‌المللی سلامت عمومی و محیط‌زیست در گزارشی به خطر دفع بسیار آهسته ذرات نانو دی‌اکسید تیتانیوم از بدن و تجمع آن در بافت‌های بدن اشاره کرده است.  به همین دلایل، فرانسه از ابتدای سال ۲۰۲۰ ورود مواد غذایی حاوی این ذرات را ممنوع کرده است و کمیسیون اروپا هم در نامه‌ای خواستار ممنوعیت استفاده از نانوذرات اکسید تیتانیوم در مواد غذایی و آرایشی و بهداشتی شده است. حالا در عین اینکه شواهد فراوانی علیه استفاده از این ماده در غذا و حتی لوازم آرایشی و کرم ضدآفتاب مطرح شده است، سازمان حفاظت محیط‌زیست و شخص عیسی کلانتری اصرار به استفاده از این ماده برای احیای تالاب انزلی دارند.

بایوجمی برای تالاب انزلی یا دلایل دیگر

در گفت‌وگوی تلویزیونی باقرزاده کریمی و اصغر عبدلی، یک نکته قابل توجه این بود که حتی طرح پایلوت استفاده از این مواد هم از ابتدا در خود تالاب انزلی اجرا شده است. یعنی سازمان حفاظت محیط‌زیست بدون توجه به شواهد موجود جهانی، ماده‌ای را که به‌طور بالقوه می‌تواند بسیار خطرناک باشد، بعد از آزمایش کوتاه‌مدت در چند استخر پرورش ماهی، مستقیما وارد تالاب کرده است و حالا بدون ارزیابی اثرات این ماده بر سلامت آبزیان و انسان در بلندمدت (هیچ پژوهشی در این زمینه در ایران انجام نشده است) می‌خواهد این ماده را در سراسر تالاب آزمایش کند. در واقع در مباحثه تلویزیونی عصر ۱۹ آبان مشخص شد که سازمان حفاظت محیط‌زیست قصد دارد از تالاب بین‌المللی انزلی به‌عنوان آزمایشگاهی برای طرح بایوجمی استفاده کند، طرحی که ازسوی شرکت نانوصنعت پرشیا ارائه شده و به گفته عبدلی، نه‌تنها تایید ستاد نانو را ندارد، بلکه این ستاد در نامه‌ای مواد تولیدی این شرکت را برای محیط‌زیست مضر خوانده است. این اتفاقات در حالی است که مطابق اعلام خبرگزاری‌ها، دادستانی بندرانزلی از مردادماه گذشته به‌دلیل اعلام نادرست ماهیت مواد به‌کاررفته و همچنین اعلام دروغین حمایت جایکا (آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن) از طرح بایوجمی، علیه دست‌اندرکاران این طرح، اعلام جرم کرده است. موضوع اعلام اشتباه ماهیت مواد، موضوعی بود که در مباحثه بین باقرزاده کریمی و عبدلی، ازسوی استاد دانشگاه شهید بهشتی به آن اشاره شد و گویا این شرکت در ابتدا از اعلام ماهیت نانوی ذرات اکسید تیتانیوم طفره رفته و آن را اکسید تیتانیوم معمولی اعلام کرده است. آن‌طور که خبرگزاری تسنیم در گزارشی اعلام کرده است، دست‌کم دو تن از دست‌اندرکاران شرکت نانو صنعت پرشیا همکاران عیسی کلانتری در خانه کشاورزند که یک سازمان غیررسمی فعال در زمینه توسعه کشاورزی است. این مساله حداقل در مورد عنایتﷲ آقاجان بیابانی، رییس هیات‌مدیره این شرکت، مطابق اطلاعات منتشر شده در سایت خود شرکت مورد تایید است و او علاوه بر ریاست هیات‌مدیریه این شرکت، قائم مقام عیسی کلانتری در خانه کشاورز است. این مساله شاید راز حمایت‌های بی‌حساب کلانتری از طرح بایوجمی علی‌رغم مخالفت‌های بسیاری از کارشناسان خود سازمان باشد، طرحی که مطابق شواهد موجود، اجرای آن ضررهای بسیار محیط‌زیستی و سلامتی در پی خواهد داشت.