زمین می‌لرزد. سقف خانه‌ها فرو می‌ریزد. کسانی در لحظه، زیر آوار جان می‌دهند: کودکانی با چشمانی پر از شادی، جوانانی امیدوار، میان‌سالانی به انتظار پیری و پیرانی، چشم‌ به راه بدرود نهایی. نجات‌یافتگان یا زیر آوارماندگان شاید چند روزی دوام بیاورند. این مصیب و بلا و اندوهِ ممتد است که برای زمانی طولانی در فضا نفیر می‌کشد. فریادی پرتعفن در درازنای تاریخ، خود را کش می‌دهد: از بوئین‌زهرا تا طبس، از منجیل تا بم و از ورزقان تا کرمانشاه. زلزله‌‌هایی که مرگ را به ارمغان آورده‌اند.

ایران‌زمین تقریباً همیشه درحال لرزیدن است. آمار مرکز لرزه‌نگاری کشور نشان می‌دهد که تنها ظرف سه روز، از سیزدهم تا شانزدهم اردیبهشت‌ماه سال جاری در ایران و نواحی اطراف، ۴۵ زمین‌لرزه رخ داده است.

رابطه آب و لرزیدن زمین

پژوهش‌های متعددی که بر روی زلزله انجام شده است، عوامل طبیعی و انسانی را باعث تحریک گسل‌ها و لرزش زمین معرفی می‌کنند: عواملی نظیر تغییرات فشار ناشی از حرکت صفحات زمین، نوسانات سطح ایستایی آب و یا بیرون‌کشیدن یا تزریق مایعات از اعماق زمین. تشخیص این‌که چه عاملی نقش محرک اولیه را در فعال‌کردن یک گسل دارد، بسیار دشوار است و نیازمند داشتن آگاهی از جزئیات فشارهای تحت‌الارضی، میزان آن‌ها و مشخصات زمین‌شناسی.

پژوهشی که چندی پیش در کالیفرنیا انجام شد فرضیه‌ای را قوت بخشید: تخلیه آب‌های زیرزمینی می‌تواند زمین‌لرزه‌های بیشتری را در این ایالت ایجاد کند. نتیجه این تحقیقات که حاصل همکاری پژوهشگران دانشگاه‌های اتاوا در کانادا و واشنگتن، برکلی و سازمان معادن و زمین‌شناسی نوادا در آمریکاست، در مجله معتبر و علمی نیچر منتشر شده است. این تحقیق نشان می‌دهد که آبیاری اراضی گسترده کشاورزی با استفاده از آب‌های زیرزمینی می‌تواند فشار به گسل سن‌آندریاس در کالیفرنیا را دچار تغییر کند و منجربه افزایش زمین‌لزره شود.

در این تحقیق آمده است: تخلیه آب‌های زیرزمینی در منطقه سنترال‌‌ولی* در کالیفرنیا می‌تواند بر پوسته زمین و لرزه‌خیری اثری چشمگیر و البته ناشناخته داشته باشد. بر پایه این تحقیق، فعالیت‌های انسانی ممکن است به افزایش تدریجی زمین‌لرزه بینجامد.

پژوهشگران از سال‌ها پیش، از فرونشست زمین در سنترال‌ولی آگاهی داشتند. اما برای نخستین‌بار بود که متوجه می‌شدند کشاورزی می‌تواند در وقوع زمین‌لرزه در کالیفرنیا اثرگذار باشد. تحلیل داده‌ها و مشاهدات جدید این پژوهشگران نتیجه‌ای تعجب‌آور به‌دنبال داشت: کوهستان مشرف به دشت بی‌آب‌شده سنترال‌ولی، با سرعتی بالاتر از انتظار در حال افزایش ارتفاع است. نتایج این پژوهش سبب شد که پژوهشگران مصمم‌تر از قبل، فرضیه‌ خود را مطرح کنند: خالی‌شدن سفره‌های زیرزمینی به‌دلیل کشت محصولات کشاورزی -که با آن‌ها سراسر آمریکا تغذیه شده‌اند- از دلایل افزایش زمین‌لرزه در این منطقه است. آب زیرزمینی مثل وزنه‌ای سنگین، روی لایه فوقانی زمین فشاری به‌سمت پایین ایجاد می‌کند. برداشتن این وزنه از روی زمین از یک طرف و حرکت رو به بالای پوسته زمین از طرف دیگر، تعادل و میزان فشار بر روی گسل را تغییر می‌دهد. این تغییر فشار، درنهایت سبب ایجاد زمین‌لرزه‌های کوچک می‌شود.

نویسنده اصلی مقاله، کولین آموس در گفت‌وگویی با لس‌آنجلس تایمز از نیروهایی که گسل را محکم در جای خود نگه می‌دارد گفت و اضافه کرد که در زمان‌های خشکی و بی‌آبی، این نیروها کاهش پیدا می‌کند.

به گفته این پژوهشگر دانشگاه واشنگتن، در درازمدت با کاهش منابع آب‌های زیرزمینی، زمین‌لرزهها افزایش پیدا می‌کند. مدل‌‌سازی این گروه تحقیقاتی نشان داد که فعالیت‌های انسانی هم میزان فشار بر گسل را تغییر می‌دهد و هم درنتیجه، بر میزان زمین‌لرزه‌های کوچک مؤثر است.

مجله آتلانتیک به نقل از آموس نوشته است: «میزان تأثیر فشارهای ناشی از فعالیت‌ انسانی و کاهش منابع آب‌های زیرزمینی، درمورد زمین‌لرزه‌های بزرگ، بسیار کم است». اما همکار زمین‌شناس او، رونالد برگمان، هشدار می‌دهد که «در برخی شرایط، حتی کوچک‌ترین فشار هم می‌تواند باعث تغییرات شدید شود‍‍؛ شبیه وضعیتی که آخرین قطره‌ برای ظرفی مملو از آب ایجاد می‌کند و موجب سرریز آن می‌شود».

ایران همچنان می‌لرزد

گزارش‌ها از تخلیه آب‌های زیرزمینی در ایران، تکان‌دهنده است. بر اساس آمار وزارت نیرو به‌نقل از مسعود تجریشی، معاون سازمان محیط‌زیست، از ذخیره ۲۰۰میلیارد مترمکعبی ‌آب‌های زیرزمینی، نیمی از آن، ظرف دو دهه اخیر مصرف شده است. مقدار برداشت از آب‌های زیرزمینی حدود ۱۶ میلیارد مترمکعب [در سال] است.

برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی باعث شده که از مجموع ۶۰۹ دشت کشور، ۶۰ درصد یعنی حدود ۳۷۰ دشت ممنوعه اعلام شود. این آمار دو سال قبل، مشتمل‌بر حدود ۵۰ درصد دشت‌های کشور بود. دشت ممنوعه، عرصه‌هایی است که میزان آب از مقدار مصرف به‌مراتب کمتر و حفر چاه در آن‌ها برای مصارفی به غیر از شرب ممنوع است.

معاون محیط‌زیست در گفت‌وگویی که سال گذشته با روزنامه اعتماد داشت، هشدار داد که از پنج تا ده سال دیگر، به‌دلیل افت شدید آب زیرزمینی، کسی نمی‌تواند در برخی از دشت‌های کشور زندگی کند و گفت: «اگر همین‌طور پیش برویم، بقیه صدمیلیارد مترمکعب را هم مصرف می‌کنیم. در همین نسل موجود می‌توانیم به این عدد برسیم و به جایی برسیم که دیگر آبی باقی نماند».

هر چند مطالعه منسجمی بر روی رابطه تخلیه آب‌های زیرزمینی و زلزله در ایران در دسترس نیست، اما بهرام عکاشه، استاد شناخته‌شده زمین‌شناسی و زلزله‌شناسی به ایسنا گفته است: «اعتقاد کامل دارم که برداشت بی‌رویه و استفاده نابه‌جا از آب‌های زیرزمینی، باعث زلزله خواهد شد».

او معتقد است برداشت بی‌رویه آب‌های زیر زمینی می‌تواند زلزله‌های تا ۵ ریشتر ایجاد کند؛ اما بسیار بعید است که رخداد لرزه‌ای ۷ تا ۸ ریشتر، ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی باشد؛ چون معمولاً زلزله‌های بزرگ در اعماق بیش از ۵ کیلومتری رخ می‌دهد.

در ایران زلزله‌هایی به بزرگی ۵ ریشتر هم می‌تواند خسارات جانی و مالی به همراه بیاورد. از این جمله است، زمین‌لرزه ۴/۹ ریشتری در شهرستان درود در سال ۱۳۸۹ که تعدادی واحد مسکونی را دچار خسارت کرد و حدود ۱۰۰ زخمی به‌جا گذاشت. همچنین، زلزله ۱۲ اردیبهشت در سی‌سخت به بزرگی ۵/۲ ریشتر که باعث شد بیش از ۱۳۰ نفر مصدوم شوند.

با این که اثرات سوء ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی نظیر فرونشست زمین و ایجاد فروچاله ثابت شده و اثر آن بر زمین‌لرزه نیز به شدت مورد توجه قرار گرفته است، مسؤولان وزارت نیرو با کمک روسیه و با صرف رقم‌های چند صد میلیون دلاری، این‌بار به‌دنبال برداشت آب‌های ژرف در اعماق ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ متری‌اند. این درحالی است ایران کمبود آب ندارد؛ بلکه به‌دلیل سوءمدیریت، دچار بی‌آبی و خشکیدگی شده است. آیا تعدد زلزله‌های ناشی‌از تخلیه آب‌های زیرزمینی می‌تواند چشم مسؤولان را به واقعیت باز کند و نحوه مدیریت منابع آب را تغییر دهد؟

* سنترال ولی، دشتی است در غرب کالیفرنیاست که عرض آن بین ۶۰ تا ۱۰۰ و طول آن حدود ۷۲۰ کیلومتر است. این منطقه قطب تولیدات کشاورزی آمریکاست و از اوایل قرن نوزدهم به این سو، مورد توجه کشاورزان بوده است.