شیوع جهانی کووید‌‌ـ‌۱۹ باعث شده است که جهان به احتمال تکرار چنین پدیده‌ای جدی‌تر فکر کند. دلایل بسیاری وجود دارد که وقوع بیماری‌های عالم‌گیر را محتمل‌تر از گذشته می‌کند، مواردی مانند گسترش روابط جهانی، دلایل سیاسی و اقتصادی، افزایش جمعیت و سرانجام، تخریب محیط‌ زیست. تخریب و تداخل زیستگاه با سایر جانداران، تجارت حیات وحش، جنگل‌زدایی و تغییر اقلیم باعث ظهور بیش از پیش عوامل بیماری‌زایی می‌شوند که ممکن است در جهان گسترده و مرتبط امروز، پتانسیل بروز شیوع‌های عالم‌گیر را افزایش دهند.

در سال‌های اخیر، شاهد بیماری‌هایی با شیوع چنان گسترده‌ای بودیم که یک قدم تا تبدیل به بحران جهانی فاصله داشتند، از ابولا و مرس و سارس بگیرید تا زیکا و این مورد آخر، کووید‌‌ـ‌‌۱۹، که سرانجام به یک عالم‌گیری تمام‌عیار تبدیل شد. حالا، بسیاری می‌گویند این تازه شروع یک دوران جدید است، نوک کوه یخ. یکی از آن‌ها بیل گیتس، بنیان‌گذار ابرشرکت فناوری مایکروسافت، است که چندی پیش، گفت باید هر دو دهه یک‌‌بار منتظر وقوع همه‌گیری‌هایی از نوع کووید‌ـ‌۱۹ باشیم. اگر این حرف بیل گیتس به نظرتان جدی نمی‌آید، ابتدا هشدار چند سال پیش او درباره وقوع همه‌گیری جهانی را ببینید و بعد، به خواندن بقیه متن ادامه دهید.

بازار فروش حیوانات در چین، بازار بیماری‌های جدید

امروز دیگر تردیدی نیست که کووید‌-‌۱۹ در اثر رابطه غیر‌ضروری انسان و حیات وحش (خفاش، پانگولین یا شاید موجودی سوم و واسطه) ظهور کرده است. این موضوع از این جهت دارای اهمیت است که بیشتر از ۷۵ درصد بیماری‌های جدید منشا حیوانی دارند. برای مثال، پژوهشگران به‌تازگی نوعی ویروس را از پانگولین‌های قاچاق‌شده به چین جدا کردند که به ویروس سارس-کوو‌-‌۲، عامل کووید‌ـ‌۱۹، شباهت بسیاری دارد و هشدار دادند که این فعالیت‌ها باید متوقف شوند.

با این همه، بنابر گزارش‌ها، بازار فروش حیوانات شهر ووهان و دیگر نقاط چین، که پس از شیوع بیماری تعطیل شده بود، بازگشایی شده‌ است. جرج ویت‌میر، استاد زیست‌شناسی حفاظت از منابع طبیعی در دانشگاه ایالت کلرادو، بازارهای فروش محصولات حیوانی در چین را بازار بیماری‌های جدید معرفی می‌کند. او توضیح می‌دهد که چطور این تجارت قدیمی و تاریخی، که حالا یکی از عوامل انقراض گونه‌های حیات‌ وحش است، عامل بیماری‌های جدید خواهد بود. او به‌خصوص به چین اشاره می‌کند، جایی که دولت علی‌رغم خطرها، برای توسعه اقتصادی مناطق روستایی، تجارت حیات وحش و پرورش گونه‌های وحشی و فروش آن‌ها را تسهیل کرده است. بعد از شیوع سارس، این قوانین کمی به‌نفع حیات‌وحش تغییر کرد، اما بعد، به‌دلیل فشار اقتصادی و فرهنگی، موضوع فراموش شد.

تجارت حیات‌ وحش در چین یکی از عوامل شکار غیر‌قانونی در آفریقاست. استخوان و اعضای بدن حیوانات در طب سنتی چین مصرف فراوان دارند و افزایش قدرت اقتصادی این کشور به افزایش قدرت خرید و در نتیجه شکار انواع گونه‌های وحشی دیگر نقاط جهان، به‌خصوص آفریقا، دامن زده است. اما این همه ماجرا نیست؛ در آفریقا، از گوشت حیوانات شکار‌شده به‌عنوان منبع غذایی استفاده می‌شود. علاوه بر این، توسعه و افزایش جمعیت باعث تخریب گسترده زیستگاه‌ها در برخی مناطق این قاره شده است که خود به‌طور بالقوه شانس پدید آمدن بیماری‌های جدید را افزایش می‌دهد.

آفریقا، کانونی برای دیگر بیماری‌های همه‌گیر

در شیوع ابولا در غرب آفریقا در سال ۲۰۱۴، مریض صفر یا نخستین کسی که بیمار شد، کودکی خردسال اهل گینه بود. او در روستایی نزدیک مرز سیرالئون زندگی می‌کرد و مشخص نیست چطور با ویروس عامل این بیماری در تماس بوده است. اما از آن‌جا که روستای محل زندگی‌اش در دل جنگل قرار داشت، متخصصان حدس می‌زنند او به‌نحوی حین بازی، با یک خفاش میوه‌خوار، که ناقل این ویروس است، تماس پیدا کرده بود. در نتیجه، همه‌گیری‌ ابولا آغاز شد و ۱۰۰ برابر گسترده‌تر از سایر بیماری‌‌ها بود.

نتایج یک مدل‌سازی که سال گذشته در مجله نیچر منتشر شد، نشان می‌دهد تغییر شرایط زیست‌محیطی و اقتصادی‌ـ‌اجتماعی در آفریقا احتمالا تا سال ۲۰۷۰، بین ۱/۷ تا ۳/۲ برابر خواهد شد. هرچند بیماری ناشی از ویروس ابولا به‌دلیل ویژگی‌هایش (مرگ سریع، سرایت‌پذیری پس از بروز علائم و انتقال نیافتن از راه هوا) به همه‌گیری جهانی تبدیل نشد، کسی نمی‌داند با توسعه جمعیتی و نزدیک‌تر شدن مناطق زندگی انسان با حیوانات، از جعبه پاندورای عوامل بیماری‌زای حیوانی این منطقه بار دیگر چه بیرون خواهد آمد.

از عواملی که نرخ بروز این پدیده را افزایش می‌دهد، جنگل‌زدایی و تخریب زیستگاه حیوانات وحشی است، مثل آنچه احتمالا در شیوع زیکا در آمریکای جنوبی رخ داد. 

تخریب جنگل و بیماری‌های جدید

گسترش زیکا از طریق پشه آئدس در آمریکای جنوبی یکی از عواملی بود که باعث شد به نقش تخریب محیط‌ زیست در بروز بیماری‌های همه‌گیر بیشتر توجه شود.

دورلند فیش، استاد بیماری‌های میکروبی و جنگل‌داری و مطالعات محیط‌ زیست در دانشگاه ییل، می‌گوید جمعیت پشه‌ها در مناطق سکونت انسان‌ زیاد می‌شود، لای آشغال‌ها، قوطی‌ها و جاهای دیگر، روی زمین و توی جنگل زیاد پشه نمی‌بینیم. او همچنین در گفت‌وگو با واشینگتن پست، به نقش گسترش شهرها، تولید زباله و تخریب جنگل در بروز این بیماری‌ها اشاره می‌کند. اما این تنها مورد نيست.

در سال ۱۹۹۹، بیماری مرگباری در جنوب شرق آسیا و به‌خصوص در مالزی شایع شد که عامل آن ویروس نیپا بود. دو سال پیش از آن، ۵ میلیون هکتار از جنگل‌های این کشور به‌منظور توسعه زمین مورد‌نیاز برای پرورش خوک سوزانده و قطع شده بود. این اتفاق باعث مه‌ـ‌دود عظیمی شد که همراه خشکسالی باعث شد تعداد درختان میوه جنگلی که برای تغذیه خفاش‌ها لازم بود، کاهش پیدا کند. در نتیجه، خفاش‌ها برای تغذیه به مزارع خوک‌ها نزدیک شدند و ویروس نیپا را به خوک‌ها انتقال دادند و شیوع بیماری شروع شد. این بیماری البته کنترل شد، اما صنعت پرورش خوک خوک در آن منطقه را به خاک سیاه نشاند.

نتایج پژوهشی دیگر نشان داد جنگل‌زدایی در جزایر بورنئو برای تولید پالم، نقش انکار‌ناپذیری در گسترش شیوع مالاریا در منطقه داشته است. اما تضمینی نیست که همیشه بیماری‌های شناخته‌شده از دل این تخریب‌ها بیرون بیایند. تغییر اقلیم و افزایش دما می‌تواند باعث گسترش عرصه حضور بیماری‌هایی شود که قبلا بومی مناطقی خاص بودند و علاوه بر این، افزایش جمعیت آتش یک همه‌گیری جهانی دیگر را شعله‌ور کند.

تغییر اقلیم و جمعیت

درباره افزایش جمعیت پیش از این هم گفتیم نقش مهمی در بروز همه‌گیری‌ها دارد. نتایج پژوهشی که در سال ۲۰۰۸ منتشر شد خطر افزایش بروز همه‌گیری‌های جهانی با افزایش جمعیت را مدل‌سازی کرده است. این بررسی نشان می‌دهد که میان خطر بروز همه‌گیری جهانی و چگالی جمعیتی ارتباطی آشکار وجود دارد. به این خطر، موضوع تغییر اقلیم را هم اضافه کنید.

نتایج پژوهشی در سال ۲۰۱۹ نشان داد با افزایش دما و تغییر اقلیم، خطر بروز بیماری‌هایی مانند مالاریا در اروپا و مدیترانه افزایش خواهد یافت. دلیل این امر امکان زیست پشه ناقل عامل بیماری در مناطق جدید تحت تاثیر تغییر اقلیم است. این مساله می‌تواند بیماری‌هایی را که پیش از این به مناطق خاصی محدود بودند به معضلی جهانی تبدیل کند. برخلاف تصور عمومی، افزایش دما مانع بروز بیماری‌هایی مانند آنفلوانزا نمی‌شود، بلکه ممکن است آن‌ را شدت ببخشد.

علاوه بر این، ویروس‌ها و باکتری‌های جدیدی که با ذوب شدن یخ‌ها، به جهان معرفی می‌شوند، خطر مهم دیگری به حساب می‌آیند. شاید در سال‌های بعد، نباید منتظر ظهور یک همه‌گیری از آفریقا باشیم، بلکه سیبری یا آلاسکا نقطه شروع بعدی باشد. محققان در پژوهشی، ۲۸ گروه از این ویروس‌ها را شناسایی کردند. در سال ۲۰۱۶، شیوع سیاه‌زخم در شمال سیبری، تحت تاثیر تابستانی گرم‌تر از معمول، باعث مرگ پسربچه‌ای ۱۲ ساله شد. محققان حدس می‌زنند عامل بیماری از جسد یک گوزن شمالی که یخ آن آب شده بود، منتقل شده باشد.

مجموعه این عوامل نشان می‌دهد کووید‌ـ‌۱۹ نوک کوه یخ بیماری‌هایی است که می‌توانند جهانی را درگیر کنند و حتی باعث بروز فاجعه‌ای عظیم‌تر از همه‌گیری فعلی شوند.