احزاب فعال در زمینه‌ حقوق اقلیت‌های قومی ایران ازجمله کُردها، عرب‌ها، بلوچ‌ها، آذربایجانی‌ها و ترکمن‌ها در خارج از کشور، تا ماه مارس سال ۲۰۰۳، به‌شکل جداگانه و بدون هماهنگی با هم‌وطنانشان که به گفته آن‌ها، همگی از تبعیض مضاعف رنج می‌برند، به فعالیت‌ سیاسی مشغول بودند. در همان سال بود که ۱۷ حزب و تشکل از اقلیت‌های قومی ایرانی ازجمله حزب کومه‌له، حزب دمکرات کردستان، حزب تضامن دمکراتیک اهواز، حزب مردم بلوچستان و شماری سازمان و تشکل ترک‌های آذربایجان و ترکمن‌ها، نشستی سه‌روزه برگزار کردند و طی گفت‌وگوهایی، به یک نقطه توافق مشترک درباره لزوم سرنگونی نظام جمهوری اسلامی و یک نقطه اختلاف درباره سیستم حکومتی پس از سقوط این نظام در ایران رسیدند؛ آن نقطه اختلاف، باعث تشکیل دو نوع فعالیت قومیتی (اتنیکی) در خارج از کشور شد. درحالی‌که سیزده حزب، خواهان مبارزه در چارچوب کشوری به‌نام ایران و برقراری سیستم غیرمتمرکز و فدرال‌اند، چهار حزب دیگر،خواستار جدایی از ایران و به‌قول خودشان، تشکیل دولت‌های «مستقل» شده‌اند.

سیزده حزب فدرالیسم‌خواه که برجسته‌ترین فعالان اتنیکی و قومی در قالب آن‌ها فعالیت می‌کنند، در همان سال، «کنگره ملت‌های ایران» را تشکیل دادند و بر دو هدف خود، مبنی‌بر لزوم سقوط رژیم جمهوری اسلامی ایران و تشکیل کشوری دموکراتیک، غیرمتمرکز و فدرال تأکید کردند. رهبران این احزاب در سخنرانی‌های خود برای رفع نگرانی درباره خطر تجزیه ایران، تأکید کرده‌اند که سیستم فدرال در کشورهایی نظیر آمریکا، هند و امارات متحده عربی، به‌جای جدایی و تجریه، باعث وحدت بیشتر میان ساکنان آن کشورها شده است. همین احزاب اتنیکی، حدود سه سال پیش، گفت‌وگوهایی با احزاب سراسری و فعالان سیاسی ایرانی در داخل و خارج از کشور آغاز کردند که نتیجه آن، ایجاد ائتلافی جدید با نام «شورای دموکراسی‌خواهان ایران» بود. این تشکل سیاسی، سال گذشته، نخستین نشست خود را در شهر کلن آلمان برگزار کرد. دومین کنفرانس «شوراى دموکراسی‌خواهان ایران» نیز روزهای شنبه و یکشنبه، ۲۳ و ۲۴ تیرماه، در شهر کلن آلمان برگزار می‌شود.

در اساسنامه شورای دموکراسی‌خواهان ایران آمده است: «تنها راه برون رفت از وضعیت بحرانی کنونی، گذار از نظام جمهوری اسلامی است، که ازطریق تفاهم و اتحاد نیروهای دموکرات و سکولار، به‌دور از مرزبندی‌های مواضع سازمانی و فردی و با درنظر گرفتن واقعیت‌های تاریخی و امروزی جامعه‌ ایران صورت می‌پذیرد. ایران یک کشور کثیرالمله است که از ملیت‌ها و اقوام گوناگون همچون ترک، کرد، عرب، بلوچ، ترکمن، لُر، فارس و ... تشکیل شده‌ است که روابط تاریخی بین آن‌ها و وضعیت کنونی‌‌شان، سرنوشت مشترکی را برای آن‌ها رقم زده است».  

در وب‌سایت شورای دموکراسی‌خواهان ایران، نام احزاب و سازمان‌های امضاکننده توافق‌نامه و عضو شورا، این‌گونه آمده است:   

۱-جبهه دموکراتیک ایران؛ ۲-جبهه متحد بلوچستان؛ ۳-جنبش همبستگی ستم‌دیدگان دادخواه؛۴-سازمان فرهنگی و سياسى خلق تورکمن؛ ۵- حزب اتحاد بختيارى و لورستان؛ ۶- حزب دموکراتیک تضامن اهواز؛ ۷-حزب دموکرات کردستان؛ ۸-حزب کومه‌له کردستان ایران؛ ۹-حزب مردم بلوچستان؛ ۱۰-سازمان فرهنگی و سياسى آذربایجان.

ازمیان این احزاب و سازمان‌های موجود در ائتلاف شورای دموکراسی‌خواهان ایران به بررسی ۵ گروه بزرگ‌تر می‌پردازیم:

۱- جبهه دموکراتیک ایران

این سازمان سیاسی در مهرماه سال ‍۱۳۷۹ ازسوی شماری از فعالان سیاسی ایرانی تشکیل شد و اعلام موجودیت کرد. رهبری این جبهه را در داخل ایران، حشمت‌الله طبرزدی و در خارج، عباس خرسندی برعهده دارند.

براساس اساسنامه جبهه دموکراتیک ایران که در وب‌سایت رسمی این تشکل منتشر شده، «جبهه  دموکراتیک ایران از هیچ عقیده یا ایدئولوژی پیروی نمی‌کند و یک جبهه‌ی سیاسی آزاد و ملتزم به اصول پلورالیسم و تکثرگرایی است».

در بخش دیگری از این اساسنامه آمده است: «جبهه دموکراتیک ایران بر این باور است که در شرایط  فعلی، لازم است تمام آزادی‌خواهان درجهت دست‌یابی به حاکمیتی قانون‌مند، دموکراتیک و ملی از‌طریق مراجعه به آرای عمومی، مبارزات همه‌جانبه، مسالمت‌آمیز و اعتراضی خود را تداوم و شدت بخشیده و تحت هیچ شرایطی کمتراز حاکمیتی مردم‌سالار، رضایت ندهند.»

این ائتلاف که با احزاب و سازمان‌های قومیتی ایرانی ائتلاف کرده است، راه‌حل مشکلات قومی در ایران را برقراری سیستمی غیرمتمرکز در کشور می‌داند: «تنها در سایه حاکمیت ملی با مشارکت همه حزب‌ها وسلیقه‌ها و قومیت‌ها می‌توان به ایرانی آزاد ، آباد و توسعه‌یافته دست پیدا کرد. بافت قومی، مذهبی، اقلیمی، فرهنگی-اجتماعی و شرایط اقتصادی ایران، به‌گونه‌ای است که لازم است برای تحقق عدالت و توسعه همه‌جانبه، ضمن تأکید بر یک‌پارچگی در چارچوب ایرانی دموکراتیک و تقویت وحدت ملی در نحوه اداره کشور با به‌رسمیت‌شناختن واقعیات موجود، در چارچوب یک حاکمیت با سیستم فدرال تصمیم گرفت».

عباس خرسندی، رهبری جبهه دموکراتیک ایران در خارج از کشور، در گفت‌وگو با ایران‌اینترنشنال، درباره ائتلاف جبهه دموکراتیک ایران با احزاب قومی، گفت: « دلیل روی‌کرد جبهه دموکراتیک ایران به ایجاد زمینه برای اتحاد و همبستگی تمام ملیت‌ها و اقوام ایران، نیاز و ضرورت پاسخ به تاریخ است. برای جلوگیری از استبداد مستمر و ایجاد یک سیستم دموکراتیک در ایران، لزوم مشارکت همه احزاب، سازمان‌ها و نمایندگان اقوام ایران احساس شده است. جلوگیری از استبداد مستمر، تنها امکانی است که می‌تواند برای همیشه این جریان سرسخت تاریخی را متوقف نماید. دموکراسی چیزی نیست به‌جز تقسیم اختیارات سیاسی، اقتصادی و فرهنگ در سراسر ایران. لذا جبهه دموکراتیک بر پایه این استدلال، فعالیت‌های جدی خود را در راستای ایجاد اتحاد سراسری ایران آغاز کرده است.»

حشمت‌الله طبرزدی:

طبرزدی در وب‌سایت رسمی این تشکل سیاسی، به‌عنوان دبیر مؤسس «جبهه دموکراتیک ایران» معرفی شده است. او ازجمله فعالان داخل کشور است که خواستار تغییرات کلی در نظام ایران شده است. طبرزدی به‌دلیل مواضعش دربرابر نظام جمهوری اسلامی ایران، بارها به زندان رفت. او به‌دلیل حمایت از جنبش سبز در سال ۸۸ و گفت‌وگوهایش با رسانه‌های خارجی، در آن سال، بار دیگر برای سه‌سال به زندان رفت. دبیر کل جبهه دموکراتیک ایران، در مجموع از سال ۱۳۷۹به این‌سو، بیش از ۹ سال حبس در زندان و بازداشتگاه‌های سپاه و وزارت اطلاعات را پشت سر گذاشته‌ است.

احمد شهید، گزارشگر سابق ویژه سازمان‌ملل در زمینه حقوق‌بشر در ایران، در سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰) در یکی از گزارش‌هایش درباره طبرزدی گفته بود که این فعال ایرانی در زندان شکنجه شده است. در همان زمان بود  که طبرزدی در نامه‌ای جنجال‌برانگیز از زندان نوشت که از دادگاه‌های بین‌المللی می‌خواهد به شکایتش علیه علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، رسیدگی کنند. او همچنین نامه‌ای سرگشاده به آیت‌الله علی خامنه‌ای نوشت و از رهبر ایران به شدت انتقاد کرد که بعدها همین نامه موجب برخورد و بازداشت او شد.

۲- حزب کومه‌له کردستان ایران :

کومه‌له (سازمان انقلابی زحمتکشان کردستان ایران)، سازمانی چپ‌گرا در کردستان ایران بود که در سال ۱۳۵۷، پس‌از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، یعنی در حدود چهل سال پیش، از ادغام سه گروه چپ‌گرا بنیان گذاشته شد. ابتدا سه گروه تحت عنوان «سازمان انقلابی زحمتکشان کردستان ایران» در کنار یکدیگر قرار گرفتند، سپس کمله کومه‌له به آن اضافه شد و در آخر به «حزب کومه‌له کردستان ایران» تغییر نام یافت. این حزب در سال‌های نخست پس‌از پیروزی انقلاب ۵۷ ایران و پس‌از ورود نیروهای نظامی ایران به منطقه کردستان، راهی مناطق شمالی عراق شد و از همان‌جا، مبارزه خود را از سر گرفت. این حزب هرچند دارای نیروهای پیشمرگه (مسلح) است، اما رهبران آن می‌گویند که فعالیت نظامی و مبارزه مسلحانه خود را متوقف کرده‌اند. این حزب یکی از احزاب تأثیرگذار در کردستان ایران شمرده می‌شود و بارها ازسوی رژیم جمهوری اسلامی ایران، به دست‌داشتن در عملیات «تروریستی» علیه نیروهای ایرانی متهم شده است. دﯾﺪﮔﺎه، ﺗﺎرﯾﺨﭽﻪ و اﻫﺪاف «حزب کومه‌له کردستان ایران» در وب‌سایت این حزب، منتشر شده است.

دبیر کلی این حزب را عبدالله مهتدی به عهده دارد. پس‌از کنگره هشتم حزب کومه‌له، در پی اختلافاتی، صفوف این گروه به دو جریان تبدیل شد که بخش اکثریت اعضا و همچنین اکثریت رهبران و کادرهای شناخته‌شده کومه‌له در کردستان ایران که با مهتدی همفکر بودند و همچنان با او باقی ماندند.

مهتدی در یکی از آخرین‌ گفت‌وگوهای رسانه‌ای خود، درباره آینده سیاسی ایران گفته است: «معتقدم نظام ایران باید برود و جای خود را به نظامی دموکراتیک، سکولار و ازجمله فدرال بدهد که در آن حقوق مردمان مختلف مورد توجه قرار گیرد.»

عبدالله مهتدی :

دبیرکلی «حزب کومه‌له کردستان ایران» را عبدالله مهتدی به‌عهده دارد از فعالان سیاسی شناخته‌شده در کردستان ایران و بیش‌از چهار دهه در زمینه حقوق مردم کُردستان ایران، فعالیت کرده است. او  متولد ۱۳۲۸ در شهر بوکان از توابع استان آذربایجان غربی است که در خانواده‌ای فرهنگی و سیاسی به‌دنیا آمد. مهتدی دوران تحصیلات خود را در تهران گذراند و در جریان مبارزات مخفی علیه حکومت پهلوی به زندان افتاد.

عبدالله مهتدی معتقد است که آن‌چه «حقوق طبیعی و پیش پا افتاده کردهای ایران» می‌خواند، ازسوی جمهوری اسلامی ایران نادیده گرفته می‌شود و به‌عنوان مثال می‌گوید: «در چهار استان کردنشین که یک استان آن مشترک میان آذربایجانی‌ها و کردهاست، برای یک‌بار هم استاندار کرد نداشته‌ایم.»

۳- حزب مردم بلوچستان ایران:

سازمان دموکراتيک مردم بلوچستان اولین تشکیلات سیاسی بلوچستان است که توسط شماریاز تحصیلکردههای بلوچ در اوایل دیماه ۱۳۵۷ تشکیل شد و اعلام موجودیت کرد. دکتر رحمت الله حسینبُر به عنوان اولین دبیرکل این تشکل انتخاب شد اما سال 1358 در بحبوحه اولين دوره انتخابات مجلس جمهوری اسلامی هدف ترور نیروهای سپاه پاسداران قرار گرفت، که کاملا فلج گرديد اما هنوز زنده است و در ايران است. 

از دیگر مؤسسان این سازمان میتوان به ایوب حسینبر، احمدحسن رئیسی، رحیم بندوئی و ۔۔۔ اشاره کرد.

مقر این سازمان در سال ۱۳۵۹ مورد حمله نیروهای سپاه پاسداران قرار گرفت که در پی آن، عده‌ای از اعضای آن دستگیر و شماری به خارج از کشور و بویژه اروپا پناه بردند.

رحیم بندوئی در گفت‌وگو با ایراناینترنشنال گفت که «حزب مردم بلوچستان نتيجه فعاليت بازماندگانی فعال ازهمان دوره و درحقیقت نتيجه سیر تکاملی همان سازمان دموکراتیک مردم بلوچستان ميباشد که در سپتامبر سال ۲۰۰۳ ( شهریور ۸۳) اعلام موجودیت کرد.»

حزب مردم بلوچستان از تشکلات حاضر در «کنگره ملیتهای ایران فدرال» و «شورای دموکراسی‌خواهان ایران» است و بخشهایی از دیدگاهها و اهداف آن، در وبسایتش منتشر شده است.

«همکاری و همیاری بین ملتها در ایران براساس برابری ملی، احترام متقابل و همزیستی مسالمت‌آمیز ازطریق ایجاد جمهوری فدرال سکولار و دمکراتیک» و «برقراری نظامی لیبرال-دمکراتیک که اساس آن بر پایه پلورالیسم سیاسی، سکولاریسم، رفاه اجتماعی، رفع تبعیض ملی، فرهنگی، مذهبی، جنسی و نژادی باشد»، از جمله اهداف این حزب است که در اساسنامه آن ذکر شده است.

ناصر بلیده‌ای:

حزب مردم بلوچستان زیر نظر یک شورای رهبری قرار دارد، اما ناصر بلیده‌ای سخن‍گوی آن معرفی شده است. او در اوایل دهه شصت شمسی، زمانی که کمتر از بیست‌سال از عمرش گذشته بود، درپی فعالیت‌های سیاسی مخالف نظام، ایران را ترک کرد و به اروپا پناهنده شد. بلیده‌ای تحصیلاتش را در اروپا تکمیل کرد و اکنون علاوه‌بر سخن‍گوی حزب مردم بلوچستان، ریاست سازمان «ملت‌ها و اقلیت‌های غیررسمی (Unrepresented Nations and Peoples Organization/‎ UNPO) است.

۴- حزب تضامن دموکراتیک اهواز:  

این حزب که از فعالان سیاسی عرب ایرانی تشکیل شده است، در سال ۲۰۰۳ (۱۳۸۲) درپی نشست‌هایی میان فعالان عرب ایرانی در لندن و دیگر شهرهای اروپا، اعلام موجودیت کرد. ازجمله مؤسسان این حزب می‌توان به منصور اهوازی، عدنان سلمان، کریم عبدیان، جلیل شرهانی و فیصل سواری اشاره کرد.

این حزب در مرامنامه‌اش برخلاف دیگر احزاب فعالان سیاسی عرب ایرانی، که خاک خود را «اشغال شده» ازسوی حکومت ایران می‌دانند، بر مبارزات خود علیه نظام جمهوری اسلامی ایران، در چارچوب جغرافیای سیاسی این کشور متعهد می‌داند و بر احقاق حقوق قومی برپایه همکاری با دیگر  احزاب قومی و سراسری تأکید کرده است. «حزب تضامن دموکراتیک اهواز» در میان فعالان خوزستانی به حزب فدرالیسم‌خواه معروف است. در بخشی از مرامنامه این حزب که در وب‌سایت رسمی آن منتشر شده، در توضیح خواسته برقراری سیستم فدرال برای ایران بعد از جمهوری اسلامی آمده است: «در مناسبات سیاسی امروز دنیا، سیستم فدرالیسم یا سیستم غیرمتمرکز سیاسی، به‌دلیل نظم و قاطعیت آن در فراهم‌کردن حقوق کلیه ملیت‌ها و اقوام در یک کشور با تکثر فرهنگی، تنوع ملی، زبانی و دینی، از اهمیت خاصی برخوردار است و مورد حمایت جهان آزاد و سازمان‌های بین‌المللی حقوق بشری است.»

رهبری کنونی این حزب را کریم عبدیان و جلیل شرهانی به‌عهده دارند.

کریم عبدیان :

عبديان در میان فعالان عرب ایرانی، به‌عنوان «مشاور عالی حزب تضامن دموکراتیک اهواز» و فعال حقوق‌بشر شناخته شده است. او که متولد اهواز است، در سال ۱۹۷۰ به‌دلیل آن‌چه «تبعیض علیه عرب‌های ایرانی» می‌‌خواند، به آمریکا مهاجرت کرد. او علیه رژیم سابق ایران نیز فعالیت می‌کرد و به‌دلیل اعتراض به سخنرانی محمدرضاشاه پهلوی در دانشگاه کلمبیای آمریکا در سال ۱۳۵۳ (۱۹۷۴)، ازسوی پلیس آن کشور بازداشت شد. او در آمریکا تحصیل کرد و در همکاری با جریان‌های چپ آمریکا، به فعالیت سیاسی پرداخت. عبدیان در آستانه سقوط رژیم سابق ایران، به این کشور بازگشت و به‌دلیل فعالیت‌های سیاسی خود، به‌دست نیروهای امنیتی دستگیر و راهی زندان اوین شد. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۵۷ و روی کار آمدن جمهوری اسلامی، بار دیگ‍ر به آمریکا بازگشت و به‌مدت سه‌دهه در وزارت دفاع آمریکا به کار مشغول شد. او اکنون به زبان عربی، در روزنامه معروف الشرق الاوسط مقاله‌هایی درباره اوضاع ایران می‌نویسد.  

۵- حزب دموكرات كردسـتان :

حزب دموکرات کردستان ایران، در پی اختلافی که میان رهبران آن در سال ۲۰۰۶ میلادی شکل گرفت، به دو بخش تقسیم شد. در حال حاضر، این دو حزب با نام‌های شبیه به هم، یکی با پسوند ایران (حزب دموکرات کردستان ایران/ حدکا) و دی‍گری بدون ایران (حزب دموکرات کردستان/ حدک) فعالیت می‌کنند؛ اما هر دو بخش آن بر ایجاد «کشوری دموکراتیک و فدرال» در ایران پس از سقوط نظام کنونی این کشور، تأکید دارند. در اساسنامه حزب دمکرات کردستان که در وب‌سایت این حزب منتشر شده، آمده است: «شـعار اسـتراتژیک حـزب دمكـرات كردسـتان، تأسـیس جمھـوری كردسـتان در چـارچوب یک ایران دمكراتیک فدرال می‌باشد.»

دبیرکلی این حزب برعهده مصطفی مولودی است.

خالد حسن‌پور، یکی از رهبران این حزب، در گفت‌وگو با ایران‌اینترنشنال گفت که حزب آن‌ها به‌دنبال یک راه حل در چارچوب ایران است. او گفت که شعار پیشین رهبران حزب دموکرات، «دموکراسی برای ایران و خودمختاری برای کردستان» بود، اما اکنون رویه این حزب، پی‌گیری فدرالیسم برای ایران است.

حسن‌پور افزود که این حزب، مبارزه مسلحانه برای دست‌یابی به حقوق کردها در ایران را به‌حالت تعلیق درآورده و رویه مبارزه سیاسی و اهمیت‌دادن به سازماندهی سیاسی توده‌های مردم کردستان ایران را درپیش گرفته است.

مصطفی مولودی:

مصطفی مولودی یک‌سال و یک ماه است که دبیرکلی حزب دموکرات کردستان را پس از کناره‌گیری خالد عزیزی به‌عهده گرفته است. مولودی که حدود چهل‌سال عضو این حزب بوده است، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ۵۷ در ایران، برای مدتی مسؤول کمیته حزب دمکرات کردستان در شهر نقده بود. او هم‌اکنون در مقر حزب، در کوه‌های کردستان عراق مستقر است.