در جلسه مجلس در روز یکشنیه ۸ مهر نادر قاضی پور، نماینده ارومیه، و محمدحسین فرهنگی، نماینده تبریز، أذرشهر و اسکو،سئوالی از منصور غلامی وزیر علوم در اعتراض به طرح موسوم به آمایش آموزش عالی مطرح کردند. طرح مذکور مبتنی بر دسته بندی دانشگاه‌ها در کشور به چهار سطح است و وزیر علوم در پی قانع نشدن نمایندگان از مجلس کارت زرد گرفت. در این نوشتار، با اشاره به تجربه بریتانیا و گروه موسوم به دانشگاه‌های راسل استدلال می کنیم که مخالفت نمایندگان معترض

فاقد وجاهت کافی است و تا حدی ناشی از بدفهمی طرح دسته بندی دانشگاه‌هاست که در سایر کشورهای جهان هم مشابه دارد. به بیان دیگر، گرچه نظام آموزش عالی در ایران درگیر مشکلات عدیده است، ولی به نظر می رسد حداقل در این مورد حق با وزارت علوم باشد.

تقسیم دانشگاه‌ها به چهار سطح در طرح آمایش

در سال ۱۳۹۶ وزارت علوم  نتایج سطح بندی ۱۲۰ دانشگاه و مرکز آموزش عالی دولتی در کشور را به چهار سطح «بین‌المللی»، «منطقه‌ای»، «ملی» و «محلی» ابلاغ کرد.

سطح بندی مذکور بخشی از طرح آمایش آموزش عالی است که از اسفند ۱۳۹۴ با تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی آغاز شده است و بر اساس آن دانشگاه‌ها  در چهار سطح و در دو دسته جامع و تخصصی دسته بندی می‌شوند.

در سطح اول دانشگاه‌های بین المللی قرار دارند و اسامی دانشگاه‌های اصفهان، تبریز، تربیت مدرس،‌ تهران، شهید بهشتی و شیراز و فردوسی مشهد به عنوان «دانشگاههای جامع بین المللی» و اسامی دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، امیر کبیر،‌ خواجه نصیر الدین طوسی، شریف علامه طباطبایی و علم صنعت به عنوان «دانشگاههای تخصصی بین المللی» اعلام شده است.

در سطح دوم دانشگاه‌های ملی قرار دارند و اسامی دانشگاه‌های ارومیه، الزهرا، بوعلی سینا، بیرجند، خوارزمی،‌ رازی کرمانشاه، زنجان و سیستان و بلوچستان، شهید چمران، اهواز، کاشان، گیلان، مازنداران، یزد و دانشگاه‌های سهند تبریز، صنعتی بابل، شاهرود، صنعتی شیراز، علوم پایه زنجان، علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و هنر به عنوان «دانشگاه‌های تخصصی در سطح ملی» اعلام شده است.

در سطح سوم دانشگاههای منطقه ای قرار دارند و اسامی دانشگاه‌های اراک،‌ ایلام، بجنورد، بین المللی امام خمینی، حکیم سبزواری، خلیج فارس،‌ دامغان، زابل، شهر کرد، شهید مدنی، قم ، کردستان، گلستان، لرستان، ولی عصر رفسنجان، هرمزگان و یاسوج به عنوان دانشگاه‌های جامع منطقه‌ای و دانشگاه‌هایی چون علوم دریایی چابهار، کشاورزی و منابع طبیعی رامین خوزستان، منابع طبیعی ساری، علوم و فنون دریایی خرمشهر ، هنرستان تبریز و هنر اصفهان در ذیل «دانشگاههای تخصصی منطقه ای» رتبه بندی شده اند.

در سطح چهارم دانشگاههای محلی قرار دارند و اسامی دانشگاه هایی چون تربت حیدریه، جهرم، حضرت معصومه، مراغه و ملایر در دسته دانشگاه های جامع به عنوان «دانشگاههای جامع محلی» و دانشگاه‌هایی چون صنعتی اراک، صنعتی ارومیه، صنعتی بیرجند، صنعتی جندی شاپور دزفول، صنعتی خاتم انبیا بهبهان، صنعتی قم، صنعتی کرمانشاه و هنر شیراز در دسته «دانشگاههای تخصصی محلی» آورده شده اند.

در روز طرح سئوال، آقای غلامی وزیر علوم ضمن اشاره به تقسیم بندیهای فوق گفت بین المللی خواندن یک دانشگاه به معنای بی توجهی آن به دغدغه های ملی و منطقه ای نیست، و تاکید کرد طرح آمایش منافاتی با رشد بیشتر دانشگاه‌های شهرستانی و محلی ندارد. البته توضیحات او نمایندگان مخالف را قانع نکرد.

انتقادات نادر قاضی پور: غلبه نگاه محلی بر نگاه ملی و بین المللی

مهمترین منتقد طرح فوق در مجلس نادر قاضی پور بود که انتقادات او را می توان مصداقی از غلبه نگاه محلی بر نگاه ملی و بی‌المللی دانست. او در سئوال خود اظهار تاسف کرد که در پی طرح آمایش وزارت علوم بسیاری از دانشگاههای استانی اقدام به پذیرش دانشجوی خارجی کرده اند، اقدامی که به تعبیر او چیزی جز «عدم توجه به نخبگان داخلی» نیست. آقای قاضی پور اضافه کرد که طرح فوق منجر به مهاجرت نخبگان دانشگاهی از مناطق کم برخوردار به مناطق برخوردار می‌شود و خواستار یکدست کردن سطح دانشگاههای کشور شد. از آنجا که آقای قاضی پور نماینده ارومیه است، چه بسا  بخشی از انگیزه ایشان در طرح سئوال آن باشد که دانشگاه ارومیه در سطح اول یا همان دانشگاههای جامع بین المللی دسته بندی نشده است. با این حال به نظر می رسد که نمایندگان منتقد به این نکته بی توجه بوده‌اند که دسته بندی دانشگاه‌ها امری رایج در جهان است و درکشورهای اصطلاحا پیشرفته نیز دانشگاهها رتبه بندی می شوند. بگذارید مثالی از بریتانیا بزنیم.

دانشگاه‌های گروه راسل در بریتانیا

گروه راسل (Russell Group) مجموعه‌ای از ۲۴ دانشگاه برتر بریتانیایی است. این گروه در سال ۱۹۹۴ با  ۱۷ عضو بنیان نهاده شد و از آن زمان به بعد به تدریج دانشگاه‌های جدیدی به آن اضافه شده اند. ۲۴ عضو گروه راسل عبارت اند از:

دانشگاه آکسفورد، دانشگاه ادینبورگ، ایمپریال کالج لندن، دانشگاه بریستول، دانشگاه بیرمینگهام، دانشگاه ساوتهمپتون، دانشگاه شفیلد، دانشگاه کاردیف، کالج دانشگاهی لندن، دانشگاه کمبریج، دانشگاه کوئینز بلفاست، کینگز کالج لندن، دانشگاه گلاسگو، دانشگاه لیدز، دانشگاه لیورپول، مدرسه اقتصاد لندن، دانشگاه منچستر، دانشگاه ناتینگهام، دانشگاه نیوکاسل، دانشگاه واریک، دانشگاه دورهام، دانشگاه آگزتر، دانشگاه کوئین ماری لندن، دانشگاه یورک.

اکثر دانشگاههای گروه راسل آوازه‌ای بین المللی دارند، گرچه این مسئله مانع نشده که این دانشگاه‌ها هم اهدافی در سطح محلی و هم بین المللی دنبال کنند. به گفته وبسایت این گروه، آنها بیش از دو سوم تحقیقات در سطح جهانی در دانشگاههای بریتانیا را انجام می‌دهند و بخش عمده بودجه پژوهشی در بریتانیا را هم به خود اختصاص می‌دهند. نسبت تعداد استاد به دانشجو در این دانشگاه‌ها بیشتر از بقیه دانشگاههای بریتانیا است و در عوض خروجی اقتصادی آنها سالانه  ۳۰۰ هزار شغل در کشور ایجاد می‌کند.

در میان اهداف گروه راسل این موارد به چشم می خورد: پیشگامی در فعالیت‌های پژوهشی بریتانیا، جذب بیشترین بودجه پژوهشی برای دانشگاه‌های عضو، جذب بهترین دانشجویان و کارمندان، ایجاد چهارچوب قانونی برای پیشبرد اهداف گروه و کاهش دخالت دولت در پژوهش و شناسایی روش‌های جدید همکاری بین اعضا برای استفاده بهینه از مزایای هر عضو. ۳۹ درصد اعضای هیات علمی و ۳۴ درصد دانشجویان دانشگاههای گروه راسل غیربریتانیایی هستند.

بی تردید نمی توان مدعی شد که طرح آمایش دانشگاه‌ها که از سوی وزارت علوم در سالهای گذشته طراحی و اجرا شده فاقد اشکال است. کارشناسان امر باید این طرح را با دقت بررسی کنند و اشکالات آن را به مقام‌های مربوطه اعلام کنند. بخش عمده‌ای از مشکلات دانشگاه‌های ایران گره خورده به مشکلات کلان کشور در سطوح مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی است. با این حال به نظر می رسد در این مورد خاص کارت زرد داده شده به وزیر علوم چندان موجه نباشد. اعتراضات آقایان قاضی پور و فرهنگی و سایر سوال کنندگان از وزیر مبتنی است بر عدم تامل در منطق تقسیم دانشگاهها به بین المللی، ملی، منطقه ای و محلی.