در ماه‌های گذشته و پس از حمله به تانکرهای نفتی و همچنین توقیف نفتکش‌ها در منطقه، مساله امنیت عرضه و ترانزیت انرژی بار دیگر مورد توجه کشورهای عمده مصرف‌کننده انرژی و قدرت‌های بزرگ جهانی قرار گرفت. دریای عمان، که خلیج عدن و خلیج فارس را به هم متصل می‌کند، در کنار تنگه هرمز، یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیت نفت و ال.‌ان‌.جی است.

هر‌گونه نا‌امنی در مسیر ترانزیت انرژی و کشورهای تولید‌کننده انرژی تاثیر مستقیمی بر امنیت انرژی کشورهای عمده مصرف‌کننده انرژی دارد. در این بین، چین به‌عنوان یکی از قدرت‌های بزرگ اقتصادی و یکی از مصرف‌کنندگان عمده انرژی که از منطقه نفت وارد می‌کند از کنترل آمریکا بر مسیر ترانزیت انرژی خشنود نیست. از نظر دولت چین، آمریکا می‌تواند با کنترل مسیرهای ترانزیت انرژی، رشد اقتصادی چین را زیر فشار بگذارد. از این رو، پس از حمله به تانکرهای نفت، این کشور تلاش کرد از افزایش تنش در منطقه جلوگیری کند. می‌توان گفت یکی از دلایل شرکت این کشور در مانور سه‌جانبه با ایران و روسیه، امنیت انرژی این کشور است.

چین

حضور و سرمایه‌گذاری شرکت‌های چینی در مناطقی که صادر‌کننده انرژی به این کشورند بخشی از سیاست اصلی انرژی چین است. جنگ تجاری چین و آمریکا فرصت مناسبی برای صادرات نفت ایران به چین در بازار خاکستری فراهم کرد. چین خواهان حضور بیشتر در منطقه و ایفای نقش در معادلات منطقه‌ای به‌وِیژه امنیت انرژی در مسیر ترانزیت انرژی است.

به گفته وو چیان، سخنگوی وزارت دفاع چین، هدف این کشور از شرکت در رزمایش دریایی افزایش و تعمیق سطح همکاری بین ایران و روسیه و چین است. او هدف دیگر این رزمایش را نشان دادن حسن‌نیت و توانایی این سه کشور برای محافظت از امنیت حمل‌و‌نقل دریایی و صلح اعلام کرد.

یادآوری این نکته ضروری است که چین ۲۶ آبان‌ماه رزمایش مشترکی را با عربستان سعودی در بندر جده در دریای سرخ برگزار کرد، که هدف از آن «مقابله با تروریسم دریایی و دزدی دریایی» عنوان شد. دو سال قبل، در خرداد‌ماه ۱۳۹۶، ایران و چین رزمایش مشترک یک‌روزه‌ای در محدوده شرق تنگه هرمز تا دریای عمان برگزار کردند. در این رزمایش، حدود ۷۰۰ نفر از نیروهای ایران و ۷۰۰ نفر از نیروهای ارتش چین شرکت داشتند. چین با حفظ هم‌زمان روابط با ایران و عربستان سعودی، درصدد کاهش تنش بین این دو کشور و همچنین کل منطقه است.

ایران

به دنبال تحریم ایران و کاهش صدور نفت ایران، مقام‌های ایرانی به‌ویژه حسن روحانی بارها تاکید کردند وقتی ایران قادر به صادرات نفت از تنگه هرمز نیست، دلیلی ندارد بقیه کشورهای منطقه بتوانند نفت صادر کنند.

سخنان مقام‌های ایرانی و پس از آن، نا‌امنی در تنگه هرمز باعث شد تا کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نسبت به امنیت منطقه حساس‌تر شوند.  ایران برای نشان دادن حضور و اقتدارش در منطقه، از ماه‌ها پیش، در پی برگزاری رزمایش با برخی قدرت‌های منطقه‌ای در آب‌های بین‌المللی و آزاد بود.

در ماه اوت سال قبل، ایران مانور دریایی در دریای عمان برگزار کرد. هدف این مانور نشان دادن قدرت نظامی ایران برای بستن تنگه هرمز ارزیابی شد. این مانور چند ماه پس از خروج آمریکا از برجام و آغاز تحریم آمریکا علیه صادرات نفت ایران انجام شد. با توجه به کاهش تدریجی فروش نفت ایران، این مانور هشداری بود برای مشتریان نفتی و آمریکا.

در ماه سپتامبر، سرتیپ قدیر نظامی، رییس امور بین‌الملل و دیپلماسی دفاعی ستاد کل نیروهای مسلح ایران، در گفت‌وگو با یکی از رسانه‌ها اعلام کرد که ایران رزمایش‌هایی با دیگر کشورها شروع کرده است و به‌زودی برای اولین بار بعد از انقلاب، رزمایش مشترک دریایی با روسیه و چین، به‌عنوان دو قدرت بزرگ، را به‌صورت سه‌جانبه در شمال اقیانوس هند و دریای عمان برگزار خواهد کرد. به گفته سرتیپ نظامی، ایران برای برگزاری چنین مانوری در خلیج فارس برنامه‌ریزی نکرده است.

ایران هدف از برگزاری این مانور را «تقویت و افزایش امنیت تجارت بین‌المللی در منطقه» عنوان کرده است. به گفته ابوالفضل شکارچی، سخنگوی ارشد نیروهای مسلح ایران، «تقویت و افزایش امنیت تجارت بین‌المللی در منطقه»، «تبادل تجربه میان سه کشور» و «مقابله با تروریسم و دزدی دریایی» از اهداف اصلی این رزمایش است. هدف دیگر این رزمایش کسب و تبادل تجربه در حوزه عملیات امداد و نجات عنوان شده است.

روسیه

روسیه پس از ایفای نقش فعال در بحران سوریه، به دنبال افزایش نفوذ و حضورش در خاورمیانه است. روسیه به‌هیچ‌وجه مایل نیست آمریکا بر مسیر ترانزیت و منابع انرژی کنترل داشته باشد. هفته قبل، سنای آمریکا طرح تحریم شرکت‌های فعال در پروژه‌های نورد استریم ۲ و ترک استریم را تصویب کرد. رقابت روسیه و آمریکا در بازار جهانی انرژی روزبه‌روز افزایش می‌یابد. هدف اصلی آمریکا کاهش سهم صادرات انرژی روسیه در بازار اتحادیه اروپاست.

روسیه هم از ماه‌ها قبل، در فکر برگزاری رزمایشی با شرکت ایران و چین بود. چند ماه پیش، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، که در مرکز تحقیقاتی «والدای» سخن می‌گفت، ضمن اشاره به ادامه همکاری‌های مشترک ایران و روسیه در زمینه مبارزه با تروریسم، از همکاری و آماده شدن ایران و روسیه و چین برای برگزاری رزمایش ضد‌تروریستی در اقیانوس هند خبر داد. به گفته لاوروف، منطقه «میدانی پر‌خطر» است و جامعه جهانی باید به طرح پیشنهادی ایران در مورد صلح و امید در خلیج فارس توجه بیشتری نشان دهد.

حملات به تاسیسات پالایشگاهی آرامکو

حملات پهپادها به تاسیسات پالایشگاهی آرامکو و وقفه در تولید و صادرات بزرگ‌ترین شرکت نفتی جهان باعث شد آمریکا تصمیم بگیرد نیروی نظامی بیشتری به عربستان سعودی اعزام کند. در ماه سپتامبر نیز، آمریکا ۲۰۰ نیروی نظامی را همراه موشک‌های پاتریوت به عربستان سعودی اعزام کرد تا در محافظت از زیرساخت‌های انرژی عربستان سعودی مشارکت کند. در عین حال، پس از این حمله، آمریکا ماموریت نیروهایش در عربستان سعودی را تمدید کرد. در ماه اکتبر، این کشور تصمیم گرفت ۳۰۰۰ نیروی جدید به عربستان سعودی اعزام کند. این اقدام به درخواست محمد بن‌سلمان صورت گرفت.

ائتلاف دریایی آمریکا

پس از اقدام سیستم دفاعی ایران به ساقط کردن پهپاد آمریکایی، ایالات متحده آمریکا تصمیم گرفت با هدف تامین امنیت عبور‌و‌مرور کشتی‌های تجاری در تنگه هرمز و خلیج فارس، ائتلاف دریایی تشکیل دهد. آمریکا از کشورهای زیادی دعوت کرد به این ائتلاف دریایی بپیوندند. کشورهایی مثل آلمان و ژاپن به درخواست آمریکا پاسخ منفی دادند و کشورهای بریتانیا، بحرین و استرالیا به این ائتلاف پیوستند. حضور نیروهای آمریکایی در خلیج فارس همیشه با اعتراض ایران روبه‌رو شده است و در ماه‌های اخیر هم اعزام ناوهای جنگی آمریکا به منطقه از سوی نیروی دریایی ایران با‌دقت رصد شده است.

بحث توازن قوا در منطقه مورد توجه کشورهای منطقه و قدرت‌های فرا‌منطقه‌ای قرار گرفته است. از ظاهر امر چنین برمی‌آید که آمریکا پس از استقلال انرژی و کاهش وابستگی به منابع انرژی خاورمیانه، انگیزه سابق برای حضور در منطقه را ندارد، ولی استقلال انرژی آمریکا نباید این‌گونه تعبیر شود که این کشور فقط شاهد و ناظر قدرت‌نمایی روسیه و چین در خاورمیانه خواهد بود. رزمایش ایران، روسیه و چین می‌تواند به‌عنوان قطب جدیدی در عرصه روابط بین‌الملل مطرح شود، ولی نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که کدام کشورها از این قطب‌بندی بیشترین سود را خواهند برد.

با توجه به تراز تجاری بین ایران و روسیه و ایران و چین، به‌وضوح می‌توان دید که روسیه و چین از روابط تجاری و سیاسی با ایران سود بیشتری برده‌اند و این روال به احتمال زیاد در آینده نیز تداوم خواهد داشت. باید دید آمریکا، که حضورش در عربستان سعودی و خلیج فارس را افزایش داده است، پیام این رزمایش را چگونه تعبیر خواهد کرد.