چرا کرونا به برخی کشورها رفته و به برخی کشورها نه؟ چگونه است که دو کشور همسایه یکی در تب کرونا می‌سوزد و دیگری نه؟ آیا دنیاگیری کرونا مبتنی بر یک پراکنش جغرافیایی معنادار است؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها چهار گره پژوهشی وجود دارد. نخست این‌که بسته به نوع حکمروایی سرزمینی و البته، شرایط زیرساخت‌های اقتصادی و بهداشتی واکنش کشورها به همه‌گیری کرونا می‌تواند بسیار متفاوت باشد و از این جهت، شمار مبتلایان در هر کشور لزوما تابع موقعیت جغرافیایی آن‌ها نباشد.

دوم این‌که زمان شناسایی آغاز همه‌گیری نکته‌ای بسیار کلیدی است و می‌تواند تابع بخت و اقبال هم باشد. گفته می‌شود واکنش خیلی سریع دولت هند برای برقراری قرنطینه در فرودگاه‌های این کشور یکی از عواملی بود که موجب شد بر خلاف انتظار، این کشور چندان قربانی کرونا نباشد. 

نکته سوم نبودِ اعتماد به آمارهای رسمی است. به نظر می‌رسد برخی کشورها آمار واقعی همه‌گیری کرونا را منتشر نمی‌کنند. نکته چهارم، فقدان قطعیت‌های علمی درباره ویروس جدید کروناست، از جمله این‌که هنوز نمی‌توان با‌قاطعیت گفت واکنش این ویروس به شرایط متفاوت اقلیمی و جغرافیایی  چگونه است. به همین خاطر، برای پاسخ به پرسشی که مطرح شد، ناچاریم دو انگاره را مقدمه فرض قرار دهیم.  

شایعه عرض جغرافیایی 

در هفته‌های اولیه همه‌گیری کرونا نقشه‌ای (مشابه تصویر زیر) منتشر شده بود، از مناطقی از جهان که بیشترین رودررویی با کرونا را داشتند و نشان می‌داد این کشورها با وجود این‌که در قاره‌های مختلفی واقع‌اند، روی یک بازه از عرض جغرافیایی قرار دارند.

اما دنیا‌گیری کرونا از محدوده عرض جغرافیایی مندرج در آن نقشه فراتر رفت و رسانه‌ها دیگر علاقه چندانی به بازنشر آن نداشتند. با وجود این، در همان نقشه هم یک حقیقت جغرافیایی نهفته است: مسیرهای تردد هوایی در جهان.  

از ووهان به فرودگاه‌ها 

ردگیری انتشار سریع کرونا از ووهان به دیگر نقاط جهان، نشان‌دهنده اهمیت و نقش ترابری هوایی در انتقال این ویروس است. هر جا که به هر دلیلی با ووهان و با اولین نقاط آلوده به این ویروس (ایران، ایتالیا و اسپانیا) ارتباط مستقیم هوایی داشته، سریع‌تر و بیشتر مبتلا شده است. بدیهی است که در نهایت، همه کشورهای جهان با شبکه‌‌ای از روابط هوایی به هم متصل‌اند. پس چرا اکنون، دو ماه بعد از دنیاگیری کرونا، کشورهایی بیشتر و کشورهایی خیلی کمتر آلوده به این ویروس‌اند؟ 

جغرافیای توریسم 

در جست‌و‌جوی یک رابطه معنادار جغرافیایی، می‌توانیم به مولفه‌ای برسیم که نزدیک‌ترین نسبت را با حمل‌و‌نقل هوایی دارد: صنعت گردشگری. آیا جغرافیای کرونا همپوشانی معناداری با جغرافیای توریسم دارد؟

جدول شماره ۱ سنجه مناسبی است برای بررسی این فرضیه. در این جدول ده کشور توریستی نخست جهان طبق آخرین آمار منتشرشده ازسوی سازمان جهانی گردشگری در سال ۲۰۱۹، در کنار فهرست ده کشور که اکنون در صدر مناطق مبتلا به کرونا قرار دارند، دیده می‌شوند.

جدول شماره ۱: مقایسه فهرست ۱۰ کشور گردشگری و ۱۰ کشور نخست مبتلا به کرونا در جهان

از ده کشور توریستی جهان، هشت کشور در تعداد موارد ابتلا به کرونا صدرنشین‌اند. مکزیک (با ۶۸۷۵ مبتلا و ۵۴۶ مورد فوت) و تایلند (با ۲۷۳۳ مبتلا و ۴۷ مورد فوت) هرچند از کرونا در امان نمانده‌اند، به‌هر‌حال تنها کشورهای مهم توریستی‌اند که در فهرست ده کشور اول مبتلا به کرونا قرار ندارند.

از سوی دیگر، در فهرست صدرنشینان ابتلا به کرونا، ایران و بلژیک دو کشوری‌اند که در فهرست ده کشور توریستی اول جهان قرار ندارند. این نکته برای بلژیک طبیعی است، چون اساسا با مساحت محدود و هزینه‌های بالای زندگی، مقصد به‌اصطلاح توریسم پنج ستاره است، نه توریسم انبوه و از این نظر، قاعدتا در شمار ده کشور میزبان بیشترین توریست نمی‌تواند قرار بگیرد. هرچند با پذیرش سالانه ده میلیون توریست و درآمد افزون بر ده میلیارد دلار در سال، یک قطب مهم گردشگری به‌شمار می‌رود.

در این فهرست، فقط ایران وضعیت غیر‌طبیعی دارد که جزو حتی پنجاه مقصد اول توریستی جهان نیز نیست، اما در شمار ده کشور اول مبتلا به کرونا قرار گرفته است.  

آیا می‌توان یافته دیگری ارائه کرد که مکمل فرضیه مذکور (انطباق جغرافیای کرونا با جغرافیای توریسم) باشد؟ آفریقا دیرتر و البته، کمتر از دیگر قاره‌ها دچار کرونا شده است. از این نظر، می‌توان فرض کرد همه‌گیری کرونا در این قاره تابع وضعیت‌های اتفاقی و ناگهانی نبوده و در قالب انتشار جغرافیایی معنادار این ویروس رخ داده است.

در جدول شماره ۲، فهرست پنج کشور توریست‌پذیر آفریقا و همچنین پنج کشور آفریقایی درگیر با بیشترین موارد ابتلا به کرونا در حال حاضر را می‌بینیم (هر دو به نقل از دو منبع پیشین). به‌جز کامرون که پنجمین کشور آفریقایی درگیر با کروناست، ۴ مورد در دو فهرست یکسان است و نکته قابل توجه این‌که تا چند روز پیش، دو فهرست صد درصد همپوشانی داشتند، هرچند که ترتیب آن‌ها کمی با هم متفاوت بود. اما کشور تونس، یعنی چهارمین کشور توریستی آفریقایی، پیش‌تر در رتبه پنجم درگیری با کرونا قرار داشت و حالا در جایگاه ششم قرار گرفته است. این تشابه تقریبی دو ستون جدول شماره ۲ هم می‌تواند پشتیبان نظری فرضیه انطباق جغرافیای کرونا با جغرافیای توریسم باشد.

جدول شماره ۲: مقایسه پنج کشور نخست گردشگری و پنج کشور نخست مبتلا به کرونا در آفریقا

داده قابل‌اعتنای دیگری که می‌تواند پشتیبان فرضیه این نوشته باشد، فهرست کشورهایی است که هنوز دست‌کم به‌صورت رسمی، حتی یک مورد ابتلا به کرونا را هم گزارش نکرده‌‌اند. اغلب این کشورها جزایر منفرد و دوردست اقیانوسی‌اند. شناخته‌شده‌ترین این کشورها عبارت‌اند از کره شمالی، تاجیکستان و ترکمنستان. وجه مشترک آن‌ها این است که هیچ‌کدام مقصد توریستی نیستند و در شمار حتی صد کشور توریستی جهان هم قرار ندارند.  

آیا کرونا هزینه ریسک‌پذیری مقاصد توریستی است؟ 

امکان همه‌گیری بیماری‌های غیر‌بومی در مقاصد توریستی همیشه در دانش توریسم مورد بحث و بررسی بوده است. اما کرونا در مقیاسی چنان وسیع رخ داده است که می‌تواند تمامی فرضیه‌ها و انگاره‌های پیشین در این‌باره را تغییر دهد. احتمالا یکی از تحولات جهان پسا‌کرونا دگرگونی‌هایی در شیوه مدیریت مقاصد توریستی خواهد بود.

سبز‌گراهای افراطی اساسا به توسعه توریسم بدبینانه نگاه می‌کنند، چون باعث تخریب چشم‌اندازهای بکر و هویت‌زدایی از جوامع بومی می‌شود. کرونا می‌‌تواند بهانه‌های تازه‌ای برای این بدبینی به آن‌ها بدهد. اگر‌چه با متوسط درآمد سالانه افزون بر ۵۰ میلیارد دلار برای هر کدام از ده کشور نخست توریستی جهان، بعید است بتوان آن‌ها را به تجدید‌نظر اساسی در نحوه ورود گردشگران وادار کرد. به‌هر‌حال تاکنون تصور این بوده است که چنان درآمدی به پذیرش احتمال چنین مخاطراتی می‌ارزد، مگر این‌که کرونا پیش‌تر برود و هزینه‌های انسانی و اقتصادی را باز هم بیشتر کند.

در این میان ایران تنها موردی است که می‌تواند کل فرضیه مذکور را به چالش بکشد: یک کشور غیر‌توریستی در جمع کشورهای توریستی درگیر کرونا که هزینه سنگینی برای رودررویی با کرونا می‌پردازد. این شاید نمایه دیگری باشد از وضعیت غیر‌عادی مدیریت سرزمینی این کشور.