فعال کردن مرکز اتمی فردو به‌عنوان مرکز غنی‌سازی دوم و اعلام تزریق گاز اورانیوم به ۶۰ سانتریفیوژ نوع آی‌آر۶، که گفته شده ظرفیت جداسازی آن‌ها (سو) تا ۶ برابر ظرفیت جداسازی سانتریفیوژهای قدیمی نصب‌شده در نطنز است، ناقض یکی از حساس‌ترین بندهای قرارداد اتمی سال ۲۰۱۵ به‌ شمار می‌رود، زیرا می‌تواند «فرار اتمی» و زمان دستیابی ایران به بمب هسته‌ای را از یک سال، به شش ماه و کمتر برساند.

تا پیش از امضای توافق جامع اتمی، ایران در مرکز فردو، که زیر کوه بنا شده است، به غنی‌سازی اورانیوم با غلظت ۲۰ درصد مشغول بود و بعد از توافق، غنی‌سازی در آن تعطیل و مرکز یاد‌شده برای مطالعه در مورد تولید ایزوتوپ‌های پایدار در نظر گرفته شد و مجاز بود فقط با یک دستگاه سانتریفیوژ پیشرفته از نوع آی‌آر۶ کار کند، آن هم بدون تزریق گاز اورانیوم.

علت ساخت مخفیانه یک مرکز غنی‌سازی کوچک زیر کوه، با ظرفیت حداکثر ۳ هزار سانتریفیوژ، در حالی‌که در نطنز مرکز رسمی و به‌مراتب بزرگ‌تری با ظرفیت نصب ۴۰ هزار دستگاه سانتریفیوژ وجود داشت، غنی‌سازی با غلظت بالا و مصون نگه داشتن آن در مقابل حمله نظامی خارجی بود.

برنامه توسعه اتمی کنونی ایران منحصرا برای دستیابی به ظرفیت انفجار اتمی طراحی شده است و قرار بود در دو مسیر موازی، ساخت بمب پلوتونیومی و اورانیومی را در اراک و فردو دنبال کند.

مرکز غنی‌سازی نطنز پوششی برای توجیه ظاهری و در عمل، برای پنهان نگه داشتن هدف اصلی برنامه یعنی ظرفیت تبدیل شدن به یک قدرت نظامی هسته‌ای بود، مسیری که کاهش پلکانی تعهدات ایران در قبال توافق اتمی از ۸ ماه پیش تاکنون دنبال کرده است.

گام‌های ایران تاکنون حرکت صبورانه و خزنده به سمت ایجاد ظرفیت اتمی و به گونه‌ای بوده است که آمریکا و متحدان منطقه‌ای‌اش را با توجیه کوچکی گام برداشته‌شده، از توسل به نیروی نظامی باز‌دارد و در ضمن فرصتی فراهم سازد که بتوان اورانیوم غنی‌شده لازم برای انفجار را که معادل حداقل ۱۲۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غلظت تا ۴ در‌صد است تولید کرد.

در اجرای این سیاست، ایران طی گام چهارم فقط از نصب دو آبشار سانتریفیوژ‌های پیشرفته و تزریق گاز اورانیوم به آن‌ها خبر داده و هنوز از غنی‌سازی با غلظت ۲۰ در‌صد صحبتی به میان نیامده است.

در حال حاضر، اورانیوم غنی‌شده با غلظت تا ۴ در‌صد ایران کمتر از ۵۰۰ کیلوگرم برآورد می‌شود و زمان لازم برای رسیدن به میزان ۱۲۰۰ کیلو‌گرم، با استفاده از تجهیزات تازه، ۶ تا ۸ ماه برآورد می‌شود.

رساندن ظرفیت غنی‌سازی فردو به ظرفیت کنونی نطنز، به‌جای ۶۰ دستگاهی که روحانی و صالحی اعلام کردند، نیازمند نصب ۶۰۰ دستگاه سانتریفیوژ پیشرفته و تزریق گاز اورانیوم به آن‌هاست.

در صورت اعلام غنی‌سازی با غلظت ۲۰ درصد طی مرحله پنجم کاهش تعهدات اتمی ایران که برای روزهای نخست ژانویه پیش رو در نظر گرفته شده است ــ آن‌طور که علی‌اکبر ولایتی نیز انجام آن را در مصاحبه‌ای با بخش عربی شبکه تلویزیونی فرانس ۲۴ اعلام کرد‌ــ زمان رسیدن به ظرفیت انجام آزمایش اتمی عملا از مانع فنی عبور کرده و در گرو تصمیم سیاسی نظام است.

غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم به دلیل رابطه معکوس میان زمان دستیابی به درصد مورد نظر و درصد غلظت پایه، یعنی کاهش تصاعدی زمان به نسبت افزایش درصد غنی‌سازی، زمان رسیدن به غلظت مورد نیاز برای کاربرد نظامی (۹۰ درصد اورانیوم ۲۳۵ یا بیشتر) را تا ۷۵ درصد کاهش می‌دهد.

در صورت اقدام ایران به غنی‌سازی ۲۰ درصدی اورانیوم، هدف اصلی توافق اتمی (برجام)، که پیشگیری از کاهش زمان یک‌ساله فرار اتمی ایران اعلام شده بود و اوباما در دفاع از توافق اتمی بارها بر آن تاکید کرده بود، از میان می‌رود و زمان دستیابی جمهوری اسلامی ایران می‌تواند به زیر ۶ ماه کاهش پیدا کند.

ولایتی از ابتدای برنامه اتمی جمهوری اسلامی ایران در جریان تکوین طرح و اجرای آن قرار داشته است و پیش‌تر در مصاحبه‌ای اعلام کرد که در منصب وزیر خارجه، نخستین سانتریفیوژ پی‌۱ را شخصا با هواپیما از پاکستان به ایران آورد؛ در منصب کنونی هم که مشاور امور بین‌الملل علی خامنه‌ای است، غیر‌مستقیم مواضع رهبر جمهوری اسلامی ایران را منعکس می‌کند.

مصاحبه ولایتی هم‌زمان با اعلام برداشتن گام چهارم کاهش تعهدات اتمی ایران منتشر شد و این هم‌زمانی را می‌توان تاکیدی بر ماهیت تهدید‌آمیز کاهش تعهدات ایران و حرکت به سمت ظرفیت نظامی اتمی تلقی کرد.

ولایتی مدعی است که کشورهای اروپایی در گشایش خط اعتباری ۱۵ میلیارد دلاری برای ادامه تجارت با ایران و خرید نفت کوتاهی کرده‌اند و جمهوری اسلامی ایران در صورت ادامه وضعیت موجود، نمی‌تواند خود را متعهد به توافق اتمی ببیند.

به این ترتیب، در صورت به نتیجه نرسیدن مذاکرات غیر‌رسمی جاری، که حسن روحانی مدعی است همچنان بین ایران و طرف‌های عضو برجام، به‌خصوص فرانسه، در جریان است و تا روز نخست ژانویه پیش رو ادامه خواهد داشت، برنامه توسعه اتمی ایران بر سر یک دو‌راهی خواهد بود: متوقف شدن با توسل به اقدام نظامی علیه ایران و یا تبدیل ایران به دهمین قدرت اتمی دنیا بعد از کره شمالی.