روز جمعه ۵ اردیبهشت‌ماه، خبرگزاری مهر گفت‌وگوی دکتر علیرضا مرندی، رییس فرهنگستان علوم کشور و یکی از مشاوران رهبر جمهوری اسلامی، با شبکه خبر را بازنشر کرد که در آن به موضوع سلامت و بهداشت پرداخته بود. در این گفت‌وگو، مرندی ادعاهایی را در مورد آثار روزه مطرح کرد، از جمله تقویت سیستم ایمنی بدن و کاهش «فضولات و چربی‌های بدن».

در ادامه می‌خواهیم ببینیم این سخنان تا چه اندازه صحت دارد.  

شواهد پراکنده و ناکافی

یکی از مهم‌ترین گزاره‌های این گفت‌وگو درباره روزه به مساله ارتباط بین این آیین دینی و ایمنی بدن باز‌می‌گردد. مرندی گفته است: «مطالعات گذشته و اخیر نشان می‌دهد که روزه‌داری ایمنی بدن را کم نمی‌کند بلکه بر‌عکس، ایمنی بدن را بیشتر می‌کند.» اما آیا واقعا چنین است؟

وقتی صحبت از روزه‌داری (Fasting) می‌شود، شیوه‌ها و روش‌های گوناگونی برای این کار وجود دارد و این واژه لزوما به‌معنای شیوه روزه‌داری رایج در دین اسلام، منع از خوردن در فاصله بین دو اذان صبح و عصر، نیست.

در سال ۲۰۱۷، مقاله‌ای منتشر شد که به بررسی ۵۰ مقاله مرتبط با روزه‌داری رمضان پرداخته است. بخش عمده پژوهش‌های بررسی‌شده در کشورهای اسلامی و ۱۸ مورد از آن‌ها در ایران انجام شده‌اند. همچنین، تعداد زیادی از این پژوهش‌ها اثر روزه‌داری به شیوه رمضان را روی بیماری‌های خاص آزموده‌اند که تسری‌پذیر به افراد سالم نیست. در پایان، نویسندگان نتایج را در یک اینفوگرافیک منتشر کرده‌اند. در این سند، برای مثال، از کاهش نوعی فاکتور مرتبط با التهاب در بدن به اسم تی‌.ان‌.اف آلفا صحبت شده است که معمولا مثبت ارزیابی می‌شود، در حالی که بررسی‌ها نشان‌دهنده چنین مساله‌ای نیست و نمی‌توان چنین نتیجه‌ای گرفت، بلکه بیشتر موید عکس این نکته است.

فاکتور دیگری که بررسی شده سی.آر.پی است که میزان التهاب را نشان می‌دهد و بررسی حاکی از کاهش این فاکتور در اثر روزه‌داری رمضان و مثبت است. از سوی دیگر، این بررسی نشان‌دهنده کاهش ایمونوگلوبین جی و بی‌اثری روی ایمونوگلوبین اِم است که نقش اساسی در عملکرد سیستم ایمنی دارند و کاهش آن‌ها اثری منفی بر بدن دارد، هرچند گفته شده ایمونوگلوبین جی کماکان در محدوده نرمال باقی مانده است. همچنین، این مطالعه نشان‌دهنده افزایش فاکتورهای مرتبط با عفونت اچ‌آی‌وی و بهبود عملکرد قلبی و عروقی است اما در مجموع، تاثیر مثبت مطلقی روی سیستم ایمنی بدن گزارش نمی‌کند و بسیاری از فاکتورهای بررسی‌شده در مورد اشخاص دارای بیماری زمینه‌ای خاص بوده است.

همچنین نتایج سه پژوهش که در سال ۲۰۱۹ در ژورنال سل (Cell) منتشر شدند، نشان دادند نه تنها همه گونه‌های روزه‌داری برای سلامت و افزایش ایمنی بدن مناسب نیست، بلکه هرچه توالی روزها یا ساعت‌های روزه‌داری افزایش پیدا کند یا روزه‌داری کامل (منع کامل از خوردن و آشامیدن) باشد، آثار مخرب آن بیشتر است.

در عین حال، بیشترین آثار مثبت روزه‌داری در شیوه محدود کردن کالری دریافتی در بازه زمانی مشخص، امتناع از خوردن اما نوشیدن بدون محدودیت آب در ساعات مشخصی از روز گزارش شده است.

هیچ داده علمی معتبری از ادعای مرندی مبنی بر این‌که روزه‌داری متوالی ۳۰ روزه باعث بهبود عملکرد سیستم ایمنی بدن می‌شود، پشتیبانی نمی‌کند، به‌‌خصوص این‌که شرط اصلی اثربخشی روزه‌داری (به هر شکلی) این است که باعث محدودیت کالری دریافتی در روز شود و روزه‌داری رمضان لزوما چنین اثری ندارد و به کاهش وزن فرد منجر نخواهد شد.

کاهش وزن و کاهش چربی یکی نیستند

بخش دیگری از ادعاهای مرندی در مورد کاهش وزن افراد روزه‌دار است، آن‌جا که گفته است: «بهترین رفتار این است که انسان وزن کم کند و کاهش وزن در روزه گرفتن باعث خروج سموم از بدن می‌شود. روزه فضولات و چربی‌های بدن را کم می‌کند و تاثیری در ضعیف شدن عضلات ندارد.»

همان‌طور که گفتیم روزه‌داری لزوما به‌معنای کاهش وزن نیست و پایین آمدن وزن هم لزوما عملی مثبت برای بهبود سلامتی محسوب نمی‌شود، البته برای افراد دارای اضافه وزن، عملی مثبت است. اما این نکته بدیهی است که کاهش وزن با عاملی بسیار ساده ارتباط دارد، میزان کالری دریافتی از میزان کالری طبیعی مورد‌نیاز بدن کمتر باشد، حالا به هر طریقی. این اتفاق می‌تواند از طریق افزایش فعالیت جسمانی یا کاهش کالری دریافتی یا ترکیبی از هر دو رخ دهد و لزوما ارتباطی با روزه ندارد، چه بسا خوردن انواع خوراکی‌های بسیار شیرین و پرکالری و چرب در وعده افطار و سحر باعث افزایش وزن هم شود.

اما حتی با فرض کاهش وزن، ادعای مرندی مبنی بر کم شدن از «چربی‌ها و فضولات» که مشخص نیست دقیقا چیست‌اند و باقی ماندن توان عضلانی هم تقریبا با تمام یافته‌های علمی در تضاد است و تقریبا همه ورزشکاران و بسیاری از افراد عادی می‌دانند چربی آخرین ذخیره غذایی است که بدن برای جبران کاهش کالری دریافتی در روز به سراغش می‌رود. بنابراین سوزاندن چربی و باقی گذاشتن بافت عضلانی مشروط به دریافت میزان کافی پروتئین و کاهش میزان کربوهیدرات و چربی دریافتی است که در افزایش حساسیت به انسولین و سوخت‌وساز چربی در بدن نقش موثری دارد.

اما همان‌طور که گفته شد رژیم غذایی ماه رمضان سرشار از کربوهیدرات‌های ساده مانند شیرینی و مواد قندی است و اتفاقا این نوع تغذیه ممکن است به از دست دادن بافت عضلانی و کاهش توان عضلات بدن منجر شود، هرچند فرد وزن کم کرده باشد. بنابراین، به نظر می‌رسد این ادعا هم بدون در نظر گرفتن این نکته بدیهی است که کاهش وزن و از دست دادن چربی لزوما مترادف نیستند.

در مورد توصیه‌ دیگر مرندی به تر کردن دهان برای مبارزه با کرونا هم متخصصان به قدر کافی توضیح داده‌اند. از یاد نبریم این توصیه‌ها را کسی بیان کرده است که انتصابش به سمت ریاست فرهنگستان علوم ایران با جنجال‌های فراوانی همراه بود. بهروز برومند، یکی از اعضای فرهنگستان، با انتشار نامه‌ای، به این انتصاب اعتراض کرد و نوشت: «… پیشینه آقای دکتر مرندی در آموزش و پژوهش علوم پزشکی حتی به اندازه‌ای نبوده که به عضویت فرهنگستان پذیرفته شوند و از سوی دیگر، روند گزینش ایشان نادرست بوده و از سوی اعضای پیوسته فرهنگستان درخواستی برای انتصاب ایشان نشده‌ است.»

با این همه، انتشار عمومی چنین سخنان نا‌صحیحی که حاکی از درک نادرست مرندی از عملکرد علم است و رسانه‌ای کردن توصیه‌های او، زمانی مهم‌تر می‌شود که این نکته را یادآور شویم مرندی به‌مدت تقریبا یک دهه سکان وزارت بهداشت کشور را در دست داشت و سال‌هاست مشاور نزدیک علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، در امر بهداشت و سلامت است. این مساله نشان‌دهنده رویکردی است که راس حاکمیت ایران به مسائل علمی و بهداشتی دارد. زمانی که در بحبوحه شیوع بیماری کووید‌ـ‌۱۹، گفت‌و‌گوی ضبط‌شده تلویزیونی با رهبر جمهوری اسلامی و تجلیل او از کادر درمان پخش شد، علیرضا مرندی کسی بود که به‌عنوان نماینده جامعه پزشکی، کنار رهبر جمهوری اسلامی نشسته بود.