حسین توفیق، که از او به‌عنوان بنیانگذار روزنامه توفیق یاد می‌شود، ۸۰ سال پیش در شامگاه دوشنبه ۲۹ بهمن‌ماه ۱۳۱۸، در سن ۶۰ سالگی درگذشت.

در کتاب به‌نسبت حجیم «تاریخ توفیق»، دلیل مرگ او را فشار بسیار در زندان عنوان کردند که «نیمه‌زنده از زندان مختاری (سرپاس مختاری، رییس شهربانی رضا‌شاه) بیرون آمد و هنوز بیرون نیامده، مرده بود» (ص ۱۳۲).

این کتاب تالیف سید‌مسعود رضوی است و دو سال پیش، انتشارات سوفیا آن را در ۹۴۴ صفحه منتشر کرد.

شصت صفحه از این کتاب به حسین توفیق و تلاش‌های او در عرصه مطبوعات طنز اختصاص دارد، تلاش‌هایی که نشریه او را در جایگاه دومین نشریه پرتیراژ آن دوران ثبت کرد، آن هم در دورانی که اختناق رضاخانی حاکم بود و «نه تنها نقد سیاسی و انتقادی از رجال و دستگاه‌های حکومتی ممنوع بود، بلکه گاهی انتقاد از کارمندان دون‌پایه و طرح مشکلات پیش‌پا‌افتاده نیز مستوجب عقوبت و کیفر بود» (ص۱۴۷). به همین دلیل بود که به‌رغم آن‌که حسین توفیق در سال ۱۳۱۷ و به توصیه علی دشتی، به‌عنوان مسئول اداره راهنمای روزنامه‌نگاری (نهاد رسمی سانسور رضاشاهی)، به نشریه‌ ادبی‌اش صبغه‌ای فکاهی داد (ص۱۲۹)، «در پاییز ۱۳۱۸، به گناهی که ابدا مرتکب نشده بود،‌ از طرف اداره سیاسی شهربانی وقت (به ریاست سرپاس رکن‌الدین‌خان مختاری) دستگیر شد و به زندان افتاد. اما خانواده او تصمیم گرفتند توقیف او را از نظر اداره راهنمای روزنامه‌نگاری و سایر مقامات پنهان نگاه دارند و انتشار روزنامه را کماکان ادامه دهند» (ص ۱۳۶). اما همان دو ماه زندان برای حسین توفیقِ ۶۰ ساله کافی بود تا وقتی از زندان رهایی یافت، جسمش تاب چنان فشاری را نیاورد و دو ماه بعد از دنیا برود.

حسین توفیق کار مطبوعاتی را از نشریه «گل زرد» شروع کرد که «زیر نظر یحیی‌خان سمیعیان، از افراد ترقی‌خواه در روزگار مشروطیت و بعد از آن، بود و جدا معتقد بود که باید به جوانان مستعد و افرادی که لیاقت دارند میدان داد تا در عرصه مطبوعات خود را نشان دهند… حسین توفیق که دستی در نظم داشت، کار اصلی مطبوعاتی خود در عرصه طنز انتقادی و اجتماعی را از همین‌جا شروع کرد و از همان ابتدا، چنان اعتماد ریحان را کسب کرد که به سردبیری گل زرد منصوب شد» (ص ۹۴).

توفیق چه زمانی شروع به کار کرد؟

شروع کار توفیق را سال ۱۲۹۹ عنوان کرده‌اند، در حالی که در کتاب «تاریخ توفیق» و با تحقیق مولف مشخص شده است «روزنامه جدی سیاسی توفیق، که قبل از سال ۱۳۰۰ به‌مدت حدود یک دهه به مدیریت میرزا‌حسین‌خان معاون دیوان در تبریز منتشر می‌شده‌ است، ارتباطی با روزنامه فکاهی توفیق ندارد» (ص ۸۹) و روزنامه توفیقِ حسین توفیق در سال ۱۳۰۱ پا به عرصه مطبوعات ایران نهاد (همان‌جا) و این «از شگفتی‌های تاریخ است که به فاصله‌ای اندک، دو میرزا‌حسین‌خان دو نشریه به نام توفیق منتشر می‌کنند. یکی در تبریز و خائن و مدافع استبداد و دست‌نشانده روس و دیگری، خادم مردم و مدافع آزادی و منتقد استبداد و اصحاب قدرت» (ص ۹۰).

از این زمان بود که سنگ‌بنای نشریه‌ای گذاشته شد که نزدیک به نیم‌قرن بر ذهن و ضمیر ایرانیان تاثیر نهاد و نام خود را در تاریخ مطبوعات طنز ایران ماندگار کرد و آن شعار معروف را هم در ذهن مردم جا انداخت که «همشهری، شب جمعه دو چیز یادت نره، دوم! روزنامه توفیق» و توفیق «نه از حیث عمر طولانی، بلکه از جهت رابطه استواری که با زندگی و زبان و مسائل مردم ایران در دهه‌های اول تا پنجم این سده برقرار کرد، یگانه و بی‌‌مانند است» (ص ۸۲).

ذوق شعری و روابط عمومی قوی

سنگ‌بنای توفیق همان حسین توفیق بود که ذوق شعری خوبی داشت و مدتی هم نوحه‌خوانی می‌کرد و عمده اشعار نوحه‌هایش را خود می‌سرود. تجربه مدیریت و سردبیری در نشریه گل زرد نیز به او آموخت که چگونه با نیروهای جوان و خوش‌فکر تماس برقرار کند و از آن‌ها در تحریریه استفاده کند. برای نمونه، پرویز خطیبی نوجوانی دبیرستانی بود که از طریق ارسال نامه و شعر به توفیق توانست به جمع تحریریه بپیوندد یا ابوالقاسم حالت، که بعدها از چهره‌های برجسته شعر طنز شد، تنها ۲۰ سال سن داشت که در قامت معاون حسین توفیق روزنامه را مدیریت می‌کرد. حتی بعدها که توفیق پا گرفت، چون اعضای تحریریه انگشت‌شمار بودند، خود با اسامی مختلف شعر طنز می‌سرود و در روزنامه به چاپ می‌رساند. «خود نیز بحر طویل می‌ساخت و امضاهای مختلف زیر آن‌ها می‌گذاشت تا خوانندگان توفیق تصور کنند آن‌ها را چند نفر ساخته‌اند، نه یک نفر. بیشتر هم اسامی پرندگان را به‌عنوان اسم مستعار برگزیده بود. مانند بوقلمون، غاز، شونه‌به‌سر، مرغابی، هدهد‌میرزا و… دو سه امضای دیگر هم داشت که از این قاعده مستثنا بود، مثل تربچه نقلی، گشنیز‌خانم و…» (ص ۱۴۰).

البته، فقط در زمان حیات حسین توفیق نبود که مخاطبان برای اشعار و سروده‌های طنزش سر‌ودست می‌شکستند، بلکه پس از مرگش نوعی از سروده به نام «بحر طویل» را که یادگار او بود و با امضای «هدهد‌میرزا» منتشر می‌شد ابوالقاسم حالت ادامه داد. «ساختن بحر طویل و امضای هدهد‌میرزا در واقع، میراثی بود که از آن مرحوم برای حالت باقی ماند و این کار تقریبا تا آخرین سال انتشار توفیق ادامه یافت. زیرا هر وقت که دنباله آن قطع می‌شد، اصرار خوانندگان توفیق ادامه آن را اجتناب‌ناپذیر می‌ساخت» (ص ۵۹۸).

در کتاب «تاریخ توفیق»، بقیه مقاطع فعالیت توفیق نیز با شرح کامل‌ آمده و نشان داده شده است که چرا به‌رغم تمامی سانسورهایی که در دوره‌های مختلف بر این نشریه اعمال شد، روزنامه توفیق توانست بدون اتکا به دولت و نهادهای حکومتی، تا سال‌های نخست دهه پنجاه تاب بیاورد و همچنان یکی از پرمخاطب‌ترین نشریه‌های ایران باقی بماند.

کتابی با مثال‌های فراوان از بزرگان طنز ایران

کتاب «تاریخ توفیق» خواننده را ضمن آشنایی با پیچ‌و‌خم‌ها و فراز‌و‌فرودهای روزنامه توفیق، با تحولات مهم طنز و طنزنویسی در تاریخ معاصر ایران آشنا می‌سازد و در کنار‌ آن، دقیق و موشکافانه و با مثال‌های فراوان از مهم‌ترین طنزنویسان تاریخ ۸۰ سال اخیر ایران تا برآمدن گل‌آقا و کیومرث صابری پرده برمی‌دارد.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب توضیح درباره سبک کاری طنزنویسان مختلف و در کنار آن، آوردن مثال‌های بسیار از شیوه‌های نثر و نظم طنزنویسان برجسته است که مخاطب را به‌خوبی در فضای طنز آن‌ها قرار می‌دهد.

یکی از مهم‌ترین نقایص کتاب، که مولف در مقدمه هم به آن اشاره کرده است، تکرار بیان برخی اتفاق‌ها و رخدادها در صحبت‌های افراد گوناگون است که همین مساله بر حجم کتاب افزوده است. هرچند این تکرار از یک منظر به‌دلیل بهره‌گیری از روایت‌های مختلف برای تایید یک موضوع یا رخداد است، همین روایت‌ها را می‌‌شد تلخیص کرد. شاید اگر ویراستاری حرفه‌ای کتاب را یک بار بازخوانی و مرور کند، از حجم آن کاسته و خواندنی‌تر شود.

یکی دیگر از ایرادهای کتاب نبودِ عکسی از روزنامه توفیق در دوره‌های مختلف است، به‌خصوص در دوره اول توفیق که عکس‌هایش حتی در فضای مجازی هم کمتر به دست می‌آید.

پس از انتشار این کتاب، عباس توفیق، یکی از مهم‌ترین کارکنان دوره سوم توفیق (از ۱۳۳۷ تا ۱۳۵۰)، کتاب «توفیق چگونه توفیق شد» را منتشر کرد. البته آن کتاب فقط به دوره سوم این نشریه پرداخته است و لذا، همچنان می‌توان گفت که کتاب مسعود رضوی، که تمامی دوره‌‌های توفیق را شرح داده است، شمول تاریخی بیشتری دارد، هرچند کتاب عباس توفیق به‌قطع و یقین اطلاعاتی از آن دوره درخشان را در اختیار خواننده قرار می‌دهد که پرتوهای تازه‌ای بر پژوهش‌های رسانه‌ای می‌افکند.

در اسفند ۱۳۹۷، خانواده توفیق دوره کامل این نشریه را به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کردند و به نظر می‌رسد این مرکز با امکاناتی که دارد، بتواند با انتشار نسخه الکترونیک این نشریه در فضای مجازی یا فروش آن به‌صورت دی‌وی‌دی، به علاقه‌مندان و پژوهشگران عرصه رسانه و مطبوعات خدمت بزرگی بکند.

تاریخ توفیق؛ سرگذشت طنز در مطبوعات ایران/ نویسنده: سید‌مسعود رضوی/ ناشر: سوفیا، بهار ۱۳۹۶/ قیمت: ۶۷ هزار تومان،۹۴۴ صفحه