از میان همه علائم و عواقب افزایش سن، از دست دادن حافظه برای بسیاری از افراد، ترسناک‌ترین تجربه دوران پیری به شمار می‌رود. حتی اگر هیچ کدام از نزدیکان شما به بیماری‌ای مثل آلزایمر مبتلا نشده باشند، ممکن است شما به آن یا بیماری‌های مشابه دچار شوید.

بسیاری از افراد، به ترس از دست دادن قوای ذهنی و روانی دچارند و شرکت‌ها هم از این ترس آگاه‌اند. آن‌ها با ساخت و عرضه اپلیکیشن‌ها و بازی‌های تقویت ذهن، کسب و کار خود را بر این ترس ما پایه‌گذاری کرده‌اند.

یکی از مشهورترین‌ها در این زمینه، اپلیکیشن Lumosity است که به کاربرانش قول افزایش حافظه، تمرکز و آرامش می‌دهد. این اپلیکیشن در سال ۲۰۱۳ در میان اپلیکیشن‌های اپ‌استور شرکت اپل، اپ سال شد. ادعای این اپلیکیشن، کمک به افزایش تمرکز، تقویت سخنوری، افزایش سرعت پردازش مغز، بهبود حافظه و … با کمک بازی‌ها و معماهای متنوع است. اگر چه استفاده از ترس نهان مشتریان، استراتژی بازاریابی موثری به نظر می‌آید، اما این اپلیکیشن و موارد مشابه به ندرت در زمینه‌هایی که مدعی آن هستند اثرگذاری مثبت دارند.

بحث در اینجا بیشتر بر سر زوال عقل است که عوامل بروز و راه‌های درمان آن نامشخص است. احتمالات زیادی در رابطه با علل بروز زوال عقل در انسان وجود دارد، اما هیچ یک عامل قطعی به شمار نمی‌روند و به همین دلیل نمی‌توان راهکاری کاربردی را به عدم ابتلا به آن نسبت داد. با این حال به رغم عوامل متعددی که کنترل‌شان از توان ما خارج است، مواردی هم هستند که آگاهی از آن‌ها می‌تواند تا حدی منجر به پیشگیری از زوال عقل شود. 

زوال عقل چیست و چه عواملی می‌توانند احتمال بروز آن را افزایش دهند؟

مشکلی مثل از دست دادن حافظه در سه گروه دسته‌بندی می‌شود: از دست رفتن قوای ذهنی به واسطه افزایش سن، اختلال شناختی خفیف (یا MCI که مخفف Mild Cognitive Impairment است)

 و زوال عقل. با وجود نشانه‌های مشابهی که در هر سه این گروه‌ها وجود دارد، این نشانه‌ها وجوه متمایزی هم دارند. 

از دست رفتن قوای ذهنی به واسطه افزایش سن

افزایش سن، طبیعی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین عامل از دست رفتن حافظه در افراد است. درست مثل ریزش مو، چروک‌های پوست و زوال بافت‌های ماهیچه‌ای، سلول‌های مغز هم با افزایش سن و کاهش تراکم بافت عصبی در مغز، دچار زوال و مرگ می‌شوند و این موضوغ عملکرد و ارتباط سلول‌های مغزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مرگ سلول‌های مغزی و از بین رفتن شبکه‌های عصبی در مغز، اتفاقی طبیعی است که با افزایش سن برای همه پیش می‌آید. در نتیجه اغلب اوقات نمایان شدن مشکلات حافظه است که با پیری شدت می‌گیرد. 

اختلال شناختی خفیف (MCI)

اختلال شناختی خفیف یا MCI، بین نشانه‌های کاهش قوای ذهنی به واسطه پیری، و زوال عقل قرار می‌گیرد. نشانه‌های مرتبط با مشکلات حافظه در افرادی که دچار MCI می‌شوند، از نظر پزشکان و متخصصان برای سن خودشان در دسته نرمال طبقه‌بندی می‌شود. با این وجود ممکن است انجام برخی امور روزانه تکراری مثل یادآوری قرارهای ملاقات و مصرف به موقع داروها با مشکل روبه‌رو شود. اما بر خلاف زوال عقل، در MCI مشکلات و اختلالات رفتاری دیده نمی‌شود. 

زوال عقل 

طبق تعریف انستیتو ملی پیری (National Institute on Aging)، زوال عقل به معنی کاهش عملکردهای شناختی مثل فکر کردن، به یاد آوردن یا استدلال کردن است و بروز اختلال در قابلیت‌های رفتاری شخص می‌تواند امور روزانه زندگی را تحت تاثیر قرار دهد. 

افراد مبتلا به زوال عقل علاوه بر فراموش کردن قرار ملاقات و داروهای خود، مواردی همچون اختلال دید، مشکلات گفتاری، کاهش قدرت استدلال و ناتوانی در تصمیم‌گیری را هم تجربه می‌کنند. گم شدن در خیابان از جمله موارد شایعی است که برای این افراد اتفاق می‌افتد.

زوال عقل می‌تواند در نهایت منجر به بروز تغییرات شخصیتی شود. کج‌خلقی، پارانویا، توهم، تحریک‌پذیری بالا، بروز رفتارهای نامعمول جنسی و حتی خشونت فیزیکی از جمله این تغییرات است.

آلزایمر از شناخته‌شده‌ترین بیماری‌های گروه زوال عقل است که در سنین مختلف بروز می‌کند. در آلزایمر دیرهنگام که شایع‌تر است، نشانه‌های زوال عقل در طول دهه ۶۰ یا بعد از آن ظاهر می‌شوند. در آلزایمر زودهنگام، این نشانه‌ها در فاصله ۳۰ تا ۶۰ سالگی ظهور می‌کنند. آلزایمر زودهنگام نمونه نادر آلزایمر است که کمتر از ۱۰ درصد افراد مبتلا به آلزایمر به آن دچار می‌شوند.

دانشمندان و محققان هنوز به طور کامل علل بروز و توسعه زوال عقل را در نیافته‌اند. آنچه تا کنون مشخص شده این است که مشکلات شناختی اولیه به واسطه توقف عملکرد نورون‌ها و متعاقب آن، توقف ارتباط بین سلول‌های مغز اتفاق می‌افتد. این مسئله به تدریج منجر به مرگ سلول‌ها می‌شود.

برای مثال در بیماری آلزایمر، در هم‌آمیختگی یک پروتئین و فیبر، ترکیبی غیرطبیعی را پدید می‌آورد که در عملکرد ارتباطی نورون‌ها اختلال ایجاد می‌کند. دانشمندان معتقدند این ترکیب و اختلال ناشی از آن، یکی از مهمترین دلایل شناخته‌شده آغاز بیماری آلزایمر است.

نقاطی از مغز که نگهداری و بازخوانی حافظه بر عهده آن‌ها است، در پی این اختلال پیش از سایر بخش‌های مغز آسیب می‌بینند و فراموشی بخشی از حافظه یا همه آن رخ می‌دهد . با پیشرفت بیماری به سایر بخش‌های مغز، بیمار سایر توانایی‌های خود همچون استدلال، صحبت کردن و حتی طبیعی رفتار کردن را از دست می‌دهد. نهایتا این آسیب‌های مغزی فراگیر شده و در فعالیت‌های فیزیکی همچون تنفس یا بلع هم اختلال ایجاد می‌کند.

چه کسانی در معرض خطرند؟

با توجه به اینکه احتمالا بسیاری از دیگر دلایل بروز زوال عقل در حال حاضر نامشخص است، امکان شناسایی زودهنگام بیماری و پیشگیری از بروز آن تقریبا ممکن نیست. برای بسیاری از افراد، علایم زوال عقل تنها اخطارهای قابل ردگیری برای شناسایی بیماری هستند.

اما سن، یکی از مهمترین مولفه‌ها در شناسایی موثر زوال عقل است. بیماری‌هایی مانند آلزایمر که در دسته بیماری‌های زوال عقلی قرار می‌گیرند، اغلب در میان افراد مسن و کهنسال وجود دارند. طبق تخمین انستیتوی ملی سلامت آمریکا (NIH) بیش از نیمی از افراد بالای ۸۵ سال دچار نوعی از زوال عقل هستند.

سابقه خانوادگی هم نقش مهمی در تخمین میزان ریسک ابتلا دارد. با این حال ممکن است برخی افراد بدون سابقه مشابه در خانواده‌شان، مبتلا به این گروه از بیماری‌ها شوند. در کنار سن و سابقه خانوادگی، بیماری‌های روانی و افسردگی هم ریسک ابتلا به زوال عقل را افزایش می‌دهند.

در بیماران مبتلا به آلزایمر زودهنگام و دیرهنگام، شباهت‌هایی در ژن‌های افراد یافت شده است. محققان کروموزوم‌ها و ژن‌های جهش‌یافته مشابهی را در بیماران مبتلا به آلزایمر کشف کرده‌اند، اما این به معنی آگاهی آن‌ها از نقش پیچیده ژن‌ها در طول دهه‌ها زندگی یک فرد و ابتلا به این بیماری نیست و به همین دلیل امکان تشخیص ریسک ابتلا به بیماری با یک آزمایش DNA وجود ندارد.

چه می‌توان کرد؟

عملا کار خاصی نمی‌توان برای پیشگیری قطعی انجام داد. در حال حاضر و با پیشرفت فعلی علم، امکان پیشگیری از بروز زوال عقل وجود ندارد و راهی برای متوقف کردن بیماری، بهبود آن یا حتی کاهش سرعت پیشرفتش پس از ابتلا، یافت نشده است.

یافتن راهکار و درمان، در اولویت کار محققان است که در حال حاضر بیشتر حول شناسایی سبک زندگی‌ برای به حداقل رساندن احتمال بروز بیماری در سنین بالا متمرکز شده است.

دانشمندان و محققان راهکارهایی بر اساس تحقیقات خود پیشنهاد کرده‌اند که می‌توانند در بروز بیماری اخلال یا تاخیر ایجاد کند.  این راهکارها به شرح زیر هستند:

ورزش؛ ممکن است اثرگذار باشد، یا نباشد!

با توجه به اینکه ورزش می‌تواند برخی نشانه‌های پیری را کندتر کند، در برخی از تحقیقات از انجام فعالیت‌های فیزیکی به عنوان راهی برای ایجاد تاخیر در روند پیری و نهایتا بروز زوال عقل یاد شده است. اما نتیجه هیچ یک از آن‌ها تا کنون به اثبات نرسیده است. با این وجود با توجه به نتایج مثبت فعالیت بدنی، به احتمال زیاد وقتی که برای ورزش کردن صرف می‌شود، ارزش سلامتی و احتمال کاهش ریسک ابتلا به زوال عقل را دارد.

تمرین‌ها و بازی‌های ذهنی احتمالا اثری روی بهبود عملکرد مغزتان ندارند

تمرین‌های شناختی، انجام بازی‌های فکری پیچیده و به چالش کشیدن بخش‌های مختلف مغز با کمک بازی‌ها و اپلیکیشن‌های این حوزه، از تلاش‌هایی هستند که بسیاری از افراد به آن رو می‌آورند. اما متاسفانه در تحقیقات مرتبط و در تایید این ادعاها، مدرکی دال بر تاثیر مثبت این بازی‌ها پیدا نشده است. واقعیت این است که انجام اغلب این بازی‌های فکری، تنها می‌تواند به فرد در افزایش مهارت در انجام همان بازی‌ها کمک کند. 

درمان فشار خون ممکن است موثر باشد

برخلاف انجام بازی‌های فکری، به نظر می‌رسد درمان و تنظیم فشار خون می‌تواند به کاهش ریسک ابتلا به زوال عقل کمک بیشتری کند. در تحقیقی که روی ۹ هزار بیمار دارای فشار خون انجام شده، نشانه‌هایی از تاثیر کنترل فشار خون و میزان ریسک ابتلا به MCI و زوال عقل به دست آمده است. 

افزایش ارتباطات اجتماعی احتمالا بیشترین اثر را دارد

یافته‌های محققان نشان داده که انزوای اجتماعی احتمالا مهمترین عامل افزایش میزان ریسک ابتلا به بیماری‌های شناختی و زوال عقل است.

در ژوئن ۲۰۱۵ در مقاله‌ای که در نشریه Alzheimer's & Dementia منتشر شد، دکتر داج (Dr. Dodg) و سایر همکارانش آزمایشی را برای تاثیر ارتباطات انسانی بر عملکرد شناختی در افراد مسن (با متوسط سن ۸۰ سال) انجام دادند. 

نیمی از شرکت‌کنندگان برای شش ماه روزانه ۳۰ دقیقه تماس ویدیویی با مصاحبه‌کننده‌های آموزش دیده داشتند و بقیه از این تماس ویدیویی بی‌خبر و بی‌بهره بودند. در مقایسه، گروه اول نشانه‌هایی از پیشرفت در بهبود گفتار و سرعت پاسخگویی دیده شد که این علایم در چارچوب علایم کاهش ریسک ابتلا به زوال عقل دسته‌بندی می‌شوند. 

در این تحقیق به مصاحبه‌کننده‌ها بر اعمال ارتباط چشمی مناسب و ایجاد گفت‌وگوهای رفت و برگشتی با شرکت‌کنندگان تاکید شده و به آن‌ها آموزش داده شده بود؛ فاکتورهایی که افراد دچار انزوای اجتماعی، در فعالیت‌های روزمره‌شان کمتر تجربه می‌کنند. 

تحقیق بر روی اثرات مخرب انزوای اجتماعی بر افراد ادامه دارد و نتایج آن در به کارگیری روش‌های پیشگیری از بروز بسیاری از بیماری‌های مغزی و روانی، امیدوارکننده است. با این حال انجام آزمایش‌های یاد شده بر روی افراد مختلف با ملیت، قومیت، جنسیت، طبقه اجتماعی و سن متفاوت، ضرورت دارد.

با وجود تحقیقات فراوان در خصوص زوال عقل و نتایج به دست آمده در رابطه با ضرورت افزایش سطح فعالیت‌های فیزیکی و اجتماعی، به گفته دکتر داج، با انجام درست و جدی همه موارد یاد شده، باز هم احتمال ابتلا به زوال عقل یا انواعی از آن، در همه افراد امکان‌پذیر است و نباید افراد را برای ابتلا به یک بیماری‌ که هنوز راه‌های قطعی پیشگیری از آن مشخص نشده سرزنش کرد.